Paulus Diaconus - Historia romana

Anno ab Vrbe condita sexcentesimo Lucio Licinio Lucullo Postumio Altino consulibus, cum omnes Romanos ingens Celtiberorum metus inuasisset et ex omnibus non esset qui ire in Hispaniam uel miles uel legatus auderet, Publius Scipio, qui post Africanus erit, ultro se militaturum in Hispaniam optulit, cum tamen in Macedoniam sorte iam deputatus esset. Itaque profectus in Hispaniam magnas strages gentium dedit, saepius etiam militis quam ducis usus officio; nam et barbarum prouocantem singulariter congressus occidit. Sergius autem Galba praetor a Lusitanis magno proelio uictus est uniuersoque exercitu amisso ipse cum paucis uix elapsus euasit.

9Insequenti anno Lucius Mummius in Lusitania bene pugnauit. Marcellus postea consul res ibidem prospere gessit.

10Tertium deinde bellum contra Carthaginem suscipitur sexcentesimo et altero anno ab Vrbe condita, Lucio Mallio Censurino et Marco Mallio consulibus, anno quinquagesimo primo postquam secundum Punicum transactum est. Hii profecti Carthaginem. Carthaginiensibus euocatis iussisque ut arma et naues traderent, tanta uis armorum repente tradita est, ut facile ex ea tota Africa potuisset armari. Qui postquam arma Romanis tradiderunt, relicta urbe recedere procul a mari decem milia passuum iussi sunt. Carthaginienses dolorem ad desperationem contulerunt aut defensuri ciuitatem aut cum ipsa per ipsam sepeliendi, moxque sibi duos Hasdrubales duces creauerunt, armaque facere aggressi, postquam aes ferrumque defecit, aurea argenteaque fecere. Consules cum aliquantam muri partem machinis diruissent, a Carthaginiensibus uicti sunt atque repulsi, quos fugientes Scipio tunc tribunus militum repulso intra muros hoste defendit. Famea dux alius equitatui Carthaginiensium praeerat. Igitur Scipio tunc, Scipionis Africani nepos, tribunus, ut dictum est, militum ibi militabat. Huius apud omnes ingens metus et reuerentia erat; nam et paratissimus ad dimicandum et consultissimus habebatur. Itaque per eum multa a consulibus gesta sunt, neque quicquam magis uel Hasdrubal uel Famea uitabant, quam contra eam Romanorum partem committere ubi Scipio dimicarat.

11Per idem tempus Masinissa, rex Numidarum, per annos sexaginta fere amicus populi Romani, anno uitae nonagesimo septimo mortuus, quadraginta quattuor filiis relictis, Scipionem diuisorem inter filios suos esse iussit.

12Cum igitur clarum Scipionis nomen esset, iuuenis adhuc consul est factus et contra Carthaginem est missus. Contra quam dum sex continuis diebus noctibusque pugnasset, ultima Carthaginienses desperatio ad deditionem traxit, petentes ut, quos belli clades reliquos fecisset, saltem seruire liceret; ac primum agmen mulierum satis miserabile, post uirorum descendit; nam fuisse mulierum uiginti quinque milia, uirorum triginta milia traditum est. Rex Hasdrubal se ultro dedidit, transfugae qui Escolapii templum occupauerant, uoluntario praecipitio dati, igne consumpti sunt. Vxor Hasdrubalis se suosque filios secum femineo furore in medium iecit incendium. Ipsa autem ciuitas sedecim diebus continuis arsit miserumque spectaculum suis uictoribus praebuit; multitudo omnis captiuorum exceptis paucis principibus uenundata est. Diruta est autem Carthago omni murali lapide in puluerem comminuto. Cuius fuisse situs huiusmodi dicitur: xxii milia passuum muro amplexa tota paene mari cingebatur absque faucibus, quae tribus milibus passuum aperiebantur; is locus murum triginta pedes latum habuit saxo quadrato in altitudine cubitorum quadraginta, a saxo cui Byrsae nomen erat, paulo amplius quam duo milia passuum tenebat; ex una parte murus communis urbis et Byrsae imminens mari, quod mare stagnum dicitur, quoniam obiectu protentae linguae tranquillatur. Spolia ibi inuenta, quae uariarum ciuitatum excidiis Carthago collegerat, et ornamenta urbium ciuitatibus Siciliae, Italiae, Africae reddidit quae sua recognoscebant. Ita Carthago septingentesimo anno postquam condita erat deleta est. Ita quarto, quam coeptum fuit, bellum tertium terminatum est. Scipio nomen, quod auus eius acceperat, meruit, scilicet ut propter uirtutem etiam ipse Africanus iunior uocaretur.

13Interim in Macedonia quidam Pseudophilippus arma mouit et Romanum praetorem Publium Iuuentium contra se missum ad internicionem uicit. Post eum Quintus Caecilius Metellus dux a Romanis contra Pseudophilippum missus est et xxv milibus occisis Macedoniam recepit, ipsum etiam Pseudophilippum in potestatem suam redegit.

14Corinthiis quoque bellum indictum est, nobilissimae Greciae ciuitati, propter iniuriam legatorum Romanorum. Hanc Mummius consul coepit et diruit. Tres igitur Romae simul celeberrimi triumphi fuerunt: Africani ex Africa, ante cuius currum ductus est Hasdrubal; Metelli ex Macedonia, cuius currum praecessit Andariscus idem qui et Pseudophilippus; Mummii ex Corintho, ante quem signa aenea et pictae tabulae et alia urbis clarissimae ornamenta praelata sunt.

15Iterum in Macedonia Pseudoperses, qui se Persei filium esse dicebat, collectis seruitiis rebellauit, et cum iam xvi milia armatorum haberet, a Tremellio quaestore superatus est. His diebus androginus Romae uisus iussu aruspicum in mare mersus est.

16Eodem tempore Metellus in Celtiberiam apud Hispanos res egregias gessit. Successit ei Quintus Pompeius. Nec multo post Quintus quoque Coepio ad idem bellum missus est, quod quidam Viriatus contra Romanos in Lusitania gerebat. Quo metu Viriatus a suis interfectus est, cum xiiii annos Hispanias aduersus Romanos mouisset. Pastor primo fuit, mox latro non dux, postremo tantos ad bellum populos concitauit, ut adsertor contra Romanos Hispaniae putaretur. Huic namque primus Sextus Vecilius praetor occurrit, qui toto exercitu caeso uix fuga lapsus euasit; deinde Gaium Plautium praetorem idem Viriatus multis proeliis fractum fugauit; post haec Claudium Vnimammium cum omni exercitu superauit. Denique cum interfectores eius praemium a Coepione consule peterent, responsum est: numquam Romanis placuisse imperatores a suis militibus interfici. Eo tempore Romae puer ex ancilla natus est quadrupes, quadrimanus, oculis quattuor, auribus totidem, naturam uirilem duplicem habens. In Bononiensi agro fruges in arboribus natae sunt.

17Quintus Pompeius deinde consul a Numantinis, quae Hispaniae ciuitas fuit opulentissima, superatus pacem ignobilem fecit. Post eum Gaius Hostilius Mancinus consul iterum cum Numantinis pacem fecit infamem, quam populus et senatus iussit infringi atque ipsum Mancinum hostibus tradi, ut in illo quasi auctorem foederis uindicarent. Cumque per continuos annos quattuordecim cum solis quattuor milibus quadraginta milia Romanorum protriuissent, post tantam igitur ignominiam, qua a Numantinis bis Romani exercitus fuerant subiugati, Publius Scipio Africanus secundo consul factus est et ad Numantiam missus est. Is primum militem uitiosum et ignauum exercendo magis quam puniendo sine aliqua aceruitate correxit, mox pugna cum Numantinis commissa exercitus Romanus oppressus impetu Numantinorum terga conuertit; sed increpatione et minis obiectantis sese consulis tandem indignatus in hostem rediit et quem fugiebat, fugere compulit; unde quamuis Scipio laetatus sit, tamen ultra bello aduersus eos audendum non esse professus est. Itaque urbem obsidione conclusit, uallo circumdedit; cumque diu conclusi fame laborarent pugnaeque facultatem exposcerent, ut mori eis quasi uiris liceret, nouissime larga prius potione calefacti, quae madefactis frugibus confici solet, subito super Romanos inrupere. Atrox diu certamen et usque ad periculum Romanorum fuit, iterumque Romani pugnare se aduersum Numantinos fugiendo probassent, nisi sub Scipione pugnassent. Numantini interfectis suis fortissimis bello cedunt, compositis tamen ordinibus nec sicut fugientes in urbem reuertuntur. Corpora interfectorum ad sepulturam oblata accipere noluerunt clausaque urbe cuncti pariter ferro, ueneno atque igne consumpti sunt. Romani ex his nihil aliud quam securitatem adepti sunt seque magis euasisse Numantinos quam uicisse dixerunt. Vnum Numantinum uictoris catena non tenuit; quicquid supellectilis fuit, ignis consumpsit. Tunc Scipio Tyresum quendam Celticum principem consuluit, qua de causa Numantia aut prius inuicta aut post euersa fuisset; Tyresus respondit: «Concordia uictoriam, discordia exitium praebuit». Hac tempestate apud Iudaeos occiso Iuda Machabeo frater eius Ionathas pontifex habetur. Tunc etiam claruit apud Brundisium Pacuuius tragoediarum scriptor. Igitur Scipio multas Hispaniae ciuitates partim coepit, partim in deditionem accepit, Numantiam a solo euertit, reliquam prouinciam in fidem accepit.