Paulus Diaconus: Historia romana

18Eodem tempore Attalus rex Asiae frater Eumenis mortuus est heredemque populum Romanum reliquid. Ita imperio Romano per testamentum Asia accessit.

19Mox etiam Decimus Iunius Brutus de Callecis et Lusitanis magna gloria triumphauit. Et post Scipio Africanus de Numantinis secundum triumphum egit xiiii anno postquam priorem de Africa egerat. Interea in Sicilia bellum est seruile exortum ac per Fuluium et Rutilium amplius quam uiginti milia tunc seruorum trucidata sunt; Minturnis ccccl serui in cruce suspensi sunt, apud Sinuessam uero iiii milia seruorum a Quinto Metello et Gneo Seruilio oppressa narrantur.

20Motum interim in Asia bellum est ab Aristonico Eumenis filio, qui ex concubina exceptus fuerat. Is Eumenis frater Attali fuerat. Aduersus eum missus post Licinius Crassus habens infinita regum auxilia; nam et Bithyniae rex Nicomedes Romanos iuuit et Mitridates Ponticus, cum quo bellum postea grauissimum fuit, et Ariarates Cappadox et Polemenes Paflagon. Victus est tamen Crassus et ab hostibus captus est; qui magis mori eligens quam a barbaro abduci, uirgam qua equum agebat, in oculum se tenentis iniecit moxque ab eo confossus est. Caput eius Aristonico oblatum, corpus Smyrnae sepultum est. Postea Perpenna consul Romanus, qui successor Crasso ueniebat, audita belli fortuna ad Asiam celerauit et acie uictum Aristonicum apud Stratonicensium ciuitatem, quo confugerat, fame ad deditionem conpulit. Aristonicus iussu senatus Romae in carcere strangulatus est. Triumphari enim de eo non poterat, quia Perpenna apud Pergamum, Romam rediens, diem obierat.

His diebus tanta per totam Africam lucustarum multitudo conualuit, ut simul fruges, herbas, arborum folia corticesque conroderent; quae repentino uento subleuatae in Africano sunt pelago demersae. Sed cum earum aceruos fluctus per extenta litora pertulissent, pestiferum odorem putrefacta congeries exhalauit. Vnde omnium animantium, auium pecudumque ac bestiarum pestis existens uitium corruptionis ampliauit; qua pestilentia in Numidia dccc milia hominum, circa Carthaginem uero plus quam cc milia perierunt, Romanorum uero militum, quae ibi ad praesidium erant, ccc milia extincta sunt.

21Lucio Caecilio Metello et Tito Quintio Flamminio consulibus Carthago in Africa iussu senatus reparata est, quae nunc manet, annis duobus et xx euolutis postquam a Scipione fuerat euersa. Deducti sunt ciues Romani.

22Anno sexcentesimo uicesimo septimo ab Vrbe condita, Gaius Cassius Longinus et Sextus Domitius Caluinus consules Gallis Transalpinis bellum intulerunt et Arbennorum tunc nobilissimae ciuitati atque eorum duci Vituito infinitamque multitudinem iuxta Rodanum fluuium interfecerunt. Denique cum Vituitus paucitatem Romanorum uix ad escam canibus, quos in agmine habebat, sufficere posse iactaret et ipse clxxx milia armatorum haberet, conserta pugna a Romanis superatus est; ex cuius exercitu partim in bello partim submersi cum ponte, quem sibi iunctis nauibus supra Rodanum extruxerant, cl milia perierunt. Praeda ex torquibus Gallorum ingens Romam perlata est. Vituitus se Domitio dedit atque ab eo Romam deductus est, magnaque gloria consules ambo triumphauerunt.

23Marcio Portio Catone et Quinto Marca Rege consulibus, sexcentesimo tricesimo et tertio anno ab Vrbe condita, Narbone in Gallia colonia deducta est.

Annoque post a Licinio Metello et Quinto Mucio Sceuola consulibus de Dalmatia triumphatum est.

24Ab Vrbe condita anno sexcentesimo tricesimo quinto Gaius Cato consul Scordiscis intulit bellum, ignominiose pugnauit.

25Gaio Caecilio Metello Gneo Carbone consulibus, duo Metelli fratres eodem die, alterum ex Tracia, alterum ex Sardinia triumphum egerunt, nuntiatumque Romae est Cymbros e Gallia in Italiam transisse.

26Post Scipione Nasica et Calpurnio Bestia consulibus Iugurtae Numidarum regi bellum inlatum est, quod Adherbalem et Hiemsalem, Micipsae filios, fratres suos reges et populi Romani amicos, interemisset. Missus aduersus eum consul Calpurnius Bestia. Corruptus regis pecunia pacem cum eo flagitiosissimam fecit, et a senatu inprobata est. Postea contra eundem insequenti anno Spurius Postumius Albinus profectus est. Is quoque per fratrem ignominiose contra Numidas pugnauit.

27Tertio missus Quintus Caecilius Metellus consul. Is exercitum ingenti seueritate et moderations correctum, cum nihil in quemquam cruentum faceret, ad disciplinam Romanam reduxit. Iugurtam uariis proeliis uicit, elefantos eius occidit uel coepit, multas ciuitates ipsius coepit. Et cum iam finem bello positurus esset, successum est ei a Gaio Mario. Is Iugurtam et Bocchum Mauritaniae regem, qui auxilium Iugurtae ferre coeperat, pariter superauit. xc milia armatorum ad internitionem cecidit. Aliquanta et ipse oppida Numidiae coepit belloque terminum posuit capto Iugurta per quaestorem suum Cornelium Syllam ingentem uirum, tradente Boccho Iugurtam qui pro eo ante pugnauerat. A Marco Iunio Silano collega Quinti Metelli Cymbri in Gallia uicti sunt et a Minutio Rufo in Macedonia Scordisci et Tribelli et a Seruilio Coepione in Hispania Lusitani uicti sunt, et duo triumphi de Iugurta, primus per Metellum, secundus per Marium, acti sunt. Ante currum tamen Marii Iugurta cum duobus filiis ductus est catenatus et mox iussu consulis in carcere strangulatus est.

His apud Hierosolymam diebus Iohannes dux Iudaeorum et pontifex extitit, qui ab eo, quod Hyrcanos bello uicerat, Hyrcani nomen accepit. Per id etiam tempus Cicero Arpini nascitur matre Eluia nomine, patre equestris ordinis ex regio Vulscorum genere. Eodemque tempore quaedam uirgo de Roma in Apuliam pergens, ictu fulminis exanimata est omnibus sine scissura aliqua uestimentis ademptis ac pectoris pedumque uinculis dissolutis, monilibus etiam anulisque discussis inlleso corpore nuda iacuit; equus quoque eius pari modo frenis et cingulis peremptus iacuit dissolutis.

EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER QVARTVS

INCIPIT LIBER QVINTVS

1Dum bellum in Numidia contra Iugurtam geritur, Romani consules Marcus Mallius et Quintus Coepio a Cymbris et Teutonis et Tugurinis et Ambronibus, quae erant Germanorum et Gallorum gentes, uicti sunt iuxta flumen Rodanum et ingenti internitione etiam castra sua et magnam partem exercitus perdiderunt. Timor Romae grandis fuit, quantus uix Annibalis tempore Punicis bellis, ne iterum Galli Romam uenirent. Ergo Marius post uictoriam Iugurtinam secundo consul est factus, bellumque ei contra Cymbros et Teutonas decretum est. Tertio quoque ei et quarto delatus est consulatus, quia bellum Cymbricum protrahebatur. Sed in quarto consulatu collegam habuit Quintum Lutatium Catulum. Cum Cymbris itaque conflixit et duobus proeliis cc milia hostium cecidit, lxxx milia coepit et ducem eorum Teutomodum, propter quod meritum absens consul est factus.

2Interea Cymbri et Teutones, quorum copia adhuc infinita erat, ad Italiam transierunt. Iterum a Gaio Mario et Quinto Catulo contra eos dimicatum est, sed a Catuli parte felicius. Nam proelio, quod simul ambo gesserunt, cxl milia aut in pugna aut in fuga caesa sunt, lx milia capta. Romani milites ex utroque exercitu trecenti perierunt. Tria et triginta Cymbris signa sublata sunt, ex his exercitus Marii duo reportauit, Catuli exercitus xxxi.

Sed ab eorum mulieribus grauiorem paene quam ab ipsis pugnam Romani experti sunt; hae etenim plaustris in modum castrorum dispositis ipsae desuper propugnantes diu obstitere Romanis. Sed cum ab eis nouo cedis genere terrerentur, abscisis enim cum crine ceruicibus inhonesto satis uulnere turpes relinquebantur, ferrum, quod in hostes sumpserant, in se suosque uerterunt. Nam aliae concursu mutuo iugulatae, aliae adprehensis inuicem faucibus strangulatae, aliae funibus ad sua colla ligatis equorumque cruribus protractae interierunt, aliae laqueo de subrectis plaustrorum temonibus pependerunt; quaedam dum se suspenderet, duos filios traiectis per colla eorum laqueis ad suos pedes uinxit. Ita his duobus proeliis cccxl milia Gallorum occisa, cxl milia capta sunt absque innumera multitudine mulierum, quae femineo furore se suosque paruulos necauerunt. His belli finis fuit; triumphus utrique decretus est.