Васіль Быкаў - У тую вясну...

У 65-м у “Маладосьці” паявілася аповесьць Быкава “Мёртвым не баліць”. Рэдактарам быў паэт Пімен Панчанка. Трэба сказаць, у нашых колах ён быў чалавек вельмі ненадзейны. І па часьці паэзіі і як рэдактар. Мы ня раз ставілі пытаньне, каб яго замяніць. Але нам пярэчылі. У Маскве “Юность” узначальвае вопытны, аўтарытэтны рэдактар, а яна вунь што друкуе! Еўтушэнку друкуе. А Панчанка Еўтушэнку не друкуе - дык што, і ён лепшы за таго маскоўскага? Дзіўная логіка, нічога ня скажаш. Мы як прачыталі гэтую аповесьць Быкава, дык адразу схапіліся за галаву - да чаго дайшоў! Ужо замахнуўся на органы. Раней усё пляжыў, але радавых, ну, некаторых начальнікаў - малога рангу. А тут - асабіста, сьмершаўца! Хаця і хітра замаскаваў яго пад штабнога афіцэра. Мы ўсё прааналізавалі, аформілі, данесьлі па інстанцыі. Чакаем. I нічога. Ні з Менска, ні з Масквы. Думаем, ну, павінны ж адрэагаваць, пасьнімаць з работы - і рэдактараў, і ў ЦК, а, можа, і нашым некаторым дастанецца. Але ідзе час, мёртвая ціша. Аслупянелі яны там, ці што? Аказваецца, не, не аслупянелі, але ніхто ня хоча браць на сябе адказнасьць.

Так цягнулася аж да зімы, і во навіна - аказваецца, гэты, з дазволу сказаць, твор, рыхтуецца да друку ў “Новом мире”, які ўзначальвае хрушчоўскі любімчык Твардоўскі. Тут ужо запахла драмай на ўсю вуліцу, і мы ў Гродні вырашылі залегчы на дно. Хай! Мы сваё зрабілі, прасігналілі, нас не паслухалі, хай адказваюць.

Ад публікатара.Гэта, здаецца, праўда, на той час, як “Новый мир” узяўся рыхтаваць аповесьць і аж да яе поўнай публікацыі ў Беларусі ніякіх прыкметных зрухаў супраць не адчувалася.

Аповесьць пераклаў Міхаіл Гарбачоў, маскоўскі перакладчык, сакратар Саюза пісьменьнікаў СССР, наш зямляк - родам з Сеньненскага раёна. Да таго ён ужо перакладаў на расейскую мову “Трэцюю ракету”, праз якую пасварыўся з Іванам Мележам, бо тым самым на пару месяцаў затрымаў пераклад ягонай эпапеі “Людзі на балоце”. Патрабавальны Мележ забраў у яго раман і аддаў на пераклад іншаму перакладчыку - Д. Кавалёву. Сьпярша ў планах Гарбачова быў часопіс “Юность”, дзе на той час друкаваліся самыя сьмелыя аўтары - В. Аксёнаў, А. Гладзілін і інш. Але “Юность” аповесьць не ўзяла - хітры Б. Палявой уцяміў, што тое значыць. Уцямілі, канешне, і ў “Новом мире”, але тое іх не спыніла, і аўтар атрымаў ад намесьніка галоўнага рэдактара А. Кандратовіча тэлеграму, што аповесьць будуць рыхтаваць да друку. Напачатку восені 1965 года я першы раз паехаў за мяжу на кангрэс “Комэса”ў Рым, у групе савецкіх пісьменьнікаў быў і А. Твардоўскі, з якім я там пазнаёміўся. Ён сказаў, што ўжо прачытаў аповесьць, не з усім там згодны, але друкаваць будзе. Неўзабаве мяне паклікалі ў Маскву, дзе пасялілі ў цудоўным гатэлі “Савецкі”, рэдакцыя прымацавала вопытнага рэдактара Асю Берзер, з якой я і пачаў працаваць. Працы было багата - і па стылі, і ня толькі па стылі. Пераклад, у якім захавалася нямала беларусізмаў, рэдакцыю не задаволіў, відаць, не задаволіла і асоба перакладчыка, што паставіла мяне ў далікатнае становішча перад ім. Загадчык аддзела прама сказаў, што з Гарбачовым яны супрацоўнічаць ня будуць, будуць толькі проста з аўтарам. Гарбачоў, канешне, пакрыўдзіўся, але нічога зрабіць ня мог - рукапіс аповесьці ўжо быў у друкарні.

- Вы не сьпяшаецеся? - запытаў Мікалай Іванавіч, як мы ў чарговы раз прыпыніліся на дарожцы. Час ужо набліжаўся да абеду, але мне было цікава, і я сказаў, што не.

- Падзеі далей разьвіваліся так. Я сказаў бы, даволі драматычна. Зімой пачаў працаваць зьезд партыі, на якім выразна азначылася паваротка да новай палітыкі ў галіне ідэалогіі. Хрушчоў, як вядома, наламаў дроў, трэба было іх прыбіраць. Асабліва па лініі адносінаў да Сталіна і да органаў. Таго, што склалася пад канец яго цараваньня, нельга было трываць, лінію трэба было выпростваць. Але тут паўстала перашкода: група маскоўскіх інтэлігентаў напісала ў ЦК, Брэжневу, заяву, дзе пратэставала супраць быццам бы вяртаньня палітыкі да сталінізму. Трэба зазначыць, кіраўніцтва ЦК, Суслаў, а можа, і Брэжнеў не праявілі прынцыповасьці, прамарудзілі, пачалі вагацца. У такіх варунках ідзе зьезд. I тут паяўляецца першы нумар “Нового мира” з аповесьцю Быкава, у якой на матэрыяле вайны бэсьцяцца органы. Увогуле гэта быў акт сабатажу ў адносінах да палітыкі партыі - ня меней. Трэба ім аддаць належнае - у Маскве тое зразумелі адразу ж, і адразу прынялі меры. Найперш - публіцыстычныя. Газета Цэнтральнага Камітэта “Правда”, якую, дарэчы, на той час рэдагаваў наш зямляк таварыш Зімянін, выступіла з артыкулам, у якім у пух і прах разграміла заганную аповесьць.