Җаңһр [на калмыцком языке]

Олн бум бурхн үд дунд үдлгсн
Орг Йондн орн гилә.
Арслң Алтн Мөңгн Цаһан уул
Һарх шар нарни көлд
Һазр, теңгрин киисн болад, маңхаһад бәәдгҗ.
Өргн Шартг далань
Өрү сөрү хойр урсхулта,
Үлдин мөргәр дольгалдг,
Шур сувсн хойр күрлһтә,
Элдв бадм өңгтә.
Эн далан уснас уугсн күмн
Үкл уга мөңк,
Үксг цагтан
Үрглҗ һучн һурвн теңгрин орнд төрдг.
Салгсн нәәмн миңһн һолнь
Дөчн сай алвтинән үүдн болһнднь
Көрл уга, мөңк дөрвн цагт
Элсн сәәрм һолар җирҗңнҗ гүүһәд,
Услур түгәҗ өгдг гинә.
Эзн Җаңһрин эврә услурнь —
Киитн Домб гидг һолнь —
Әсрин улан эңгән хольв цокад,
Мөңк дөрвн цагт
Көрл уга бәәдг гинә.
Өл Самбан ташу гидгнь —
Баатрмуднь агтан тәвдг,
Үвл зун уга үрглҗ
Хумха уга көк,
Маанин аюһар һаңхдг болна.
Зу талнь хәләхнь,
Зурһан миңһн шар алтн сүмнь
Зууһин хар үүлнөс ивт-юуһинь һарад,
Одт көк теңгрин аһрт
Орх шар нарни зүн өнцг көл дорнь
Бел-белән түшв.
Шат болгсн Бумб далан көвәднь
Шартг дөрвн далата,
Шарин дөрвн киидтә,
Шагҗмунин илт хүвлһән ламта
Шагҗмунин тоота долан миңһн хувргнь
Шатр болгсн орд харшдан
Шар улан хойрнь йилһрәд, увр-увр гилдв.
Дуң, бүрәһин дунь
Догшн хаадудын нутгт күңкнҗ соңсгдв,
Догшд номиннь яңннь
Деед теңгрин орнд
Җирҗңнҗ соңсгддг болна.
Үзл уга мөрггсн күмн
Үксн цагтан
Үрглҗд һучн һурвн теңгрин орнд тердг гинә.
Үзәд, эргәд мөрггсн күмн
Эсрн тенгрин деер, миңһн берә Ьазрт,
Эрднь ө бурхни таралңднь,
Эгц миңһн һалвд
Эрк биш төрх андһарта гинә.
Шат болгсн Бумб далан көвәд орулҗ авгсн
Шалдг дөрвн миңһн хан
Алвттаһан багтн ядв.
Эрцс Бумбан бум һолд
Эзн Җаңһрин
Эврәннь меддг далн келн алвтнь
Долан сара һазрт багтҗ ядад,
Җаңһрин нерәр
Шарин дөрвн түмн орни һазринь
Булаҗ авад, шахҗ генүлв.
Һарх шар нарни зүн өнцг көлднь,
Һаньдг Алта уулын ар тәвцңднь,
Һаслңт җирн зурһан теңгсин цутхлңднь
Шархл алтн бәәшңгән шин делдүлв.
Шарин дөрвн зүгин өргә
Эврәһән кеҗ орулҗ авб.
Йиртмҗин төриг хад мет бәәһүлв,
Бурхни шаҗиг нарн мет мандлулв,
Делдүлгсн шар-цоохр бумблвнь
Дусх сәәхн бәәдлтә,
Дөрвн өңг биндрәһәр чимүлгсн,
Ора-юуһинь очрлад,
Орчлңгин хаадудын дунднь делдүлгсн,
Һаҗг-юуһинь һарһгсн,
Һашкрһднь тогтагсн,
Һаслң деед зумб үүлн
Шар-цоохр бәәшңнь
Оһтрһун үүлнәс
Зун алд деернь
Зург болад бәәнә гинә.
Арвн дола бумблҗ,
Дундк долан бумбнь
Дуң эрднәр делдүлгсн,
Һазак арвн бумбнь
һал эрднәр делдүлгсн,
Ар бийдк талднь
Алтар нәәмн миңһн һәрдиг
Әмд кевәр зурулҗ,
Зүн бийдк талднь
Зүр марл хойриг
Зүткүлҗ сиилҗ,
Барун бийдк талднь
Барс өтг хойриг
Базһлдулн сиилҗ,
Хах дүңгә һазрт
Хадг шар алтн тагтыг
Хәләхд сәәхнәр тәвүлгсн,
Зүн эркнәснь
Зурсн цаһан мөңгн тагтыг
Зүткүлҗ тәвүлгсн,
Барун зүн хойр үүднднь
Бахр уга лаң шар алтн бахныг
Бахмҗтаһар тулулгсн
Шар-цоохр бумблвдан
Җил насн хойран
Җидин үзүрт уйҗ гинә.
Җилв бах хойран
Алдр Җаңһрин
Әрүн цаһан мирдиннь
Зүркн толһа хойртан тальвад дахгсн
Зурһан миңһн арвн хойр баатр
Зунь сәәхн ө дунд
Зург болгсн шар-цоохр бумблвдан
Төрүц шахлцл уга,
Тәвн хойр дуһу болад суудг болна.
Деед бийднь, арслң алтн ширә деер,
Кир ута дөрвн зун девскр девсүләд,
Барсин арсн түнтгиг
Барун зүн хойр тохадан
Селҗ тальвулад суудг гинә.
Әәх маҗһс хаани әлч ирәд,
Аҗглҗ хәләдг болна.
Ардаснь хәләхнь, урһа зандн мет
Нәәхлҗ сууна гинә.
Өмн бийәснь торад хәләхнь,
Уулын ора деерәс
Урудан довтлдг
Өлн арслңгин шүүрлһтә,
Хаҗуһаснь хәләхнь,
Делгргсн арвн тавяи сар мет
Мелмлзҗ суудг гинә.
Ацата темән торлзм
Хойр зо махн деернь
Хөрн гергн күмн сүлднҗ самлдг
Манр мөңгн күклнь
Унгсн ут зандн мет лүгләһәд бәәдг.
Өмн җилднь тәвүлгсн,
Иргсн җилднь хәәчлүлгсн
Таңһд хар шалвнь
Чикн деернь зузан бийнь дөрү,
Туулан толһан дүңгә
Толь сувсн сииктә,
Туулн атни тавгин дүңгә
Лаң шар алтн ээмгтә,
Гүлдглзгч гүрәһинь гүвдәд,
Гүмб чикнь ашк дор медмлзҗ бәәдгҗ.
Тасин җивр сахлнь һарг-үлг гинә.
Тәрнин хар нүднь
Довтлх шоңхрин нүдтә,
Дүүвр цаһан далнь
Далн тоха бийнь,
Дал деернь
һучн һурвн Хурмст теңгрин
Ид сольвлдҗ урһҗ.
Аһр зандн арман
Алдл уга аңхрдг,
Арвн цаһан хурһнаннь үй болһнд
Арслң, заани күчн әдслгсн,
Барун зүн хойр ээм деернь
Баатр Ямандаһ Махаһал хойр
Бәрн сәкгсн,
Сарвлзгч дөрвн мөч,
Сарул сәәхн цееҗ,
Эрк бор зүркн,
Элдв улан һолынь
Эрк биш Ноһан Дәркин гегән
Элкәрн теврн сәкгсн.
Тәк Зул хаани җич гинә,
Таңсг Бумб хаани ач гинә?
Үзң Мала хаани һагц кәвүн гннә.
Үкгсән эдгәҗ авдг,
Үрглҗ һучн һурвн теңгрин
Җирһлһәр җирһдг гинә.
Үзүсклңтә җиндмнин хүвлһән
Алдр нойн богд Җаңһр гинә.
Әмндән хадһлгсн
Аһр зандн армнь
Зурһан миңһн аһр зандн модни бетг
Зүүһәд кегсн,
Зун текин өвриг зүүһәд,
Һурвн зун тәвн алд
Һол кегсн,
Түүни деегүр
Зурһан зун агт мөрни шүрүсәр
Деегүрнь ораһад девл татгсн,
Алмс болдар үзүрлгсн,
Амнь сүр дарх
Арвн зурһан хурц хаҗта,
Ацата темән тогляд наадм
Бул торһн салдрһта,
Һунн хөөнә көврдгин дүңгә
Бөдүн һурвн цаһан шигшрһтә,
Һурвн тевр бөдүн
Көк зандн армнь
Шар-цоохр бумблвин зүн бийднь
Эрс цаһан чолунд
Эңгин баатр суһлҗ авч чадш уга,
Эгц зурһан алд шаалһата бәәнә гинә.
Көк торһн чачрин дор
Тавн миңһн баатр
Җил насн хойриһәнг
Армин үзүрт уйҗ,
Җилв бах хойриһән
Алдр нойн богддан бәрҗ,
Хан Җаңһрин хәәрлдгнь,
Алг буһ марлын махн,
Әдслгсн хар арз,
Мөңк дөрвн цагт
Армин йозурт
Арзар җирһдг гинә.
Хан Җаңһрин әмндән хадһлгсн
Көлглдг мөрнь
Эрднь делтә, сувсн сүүлтә,
Эцк, экин зөөгсн,
Алг чигн уга, һалзн чигн уга
Йисн миңһн цусн зеерд
Тунҗрмуд адута гинә.
Түүни дотрнь дааһндан тогтад,
һунҗндан күүклгсн
Туңһу гүүни унһн гинә,
Туургсн хурдн Зеерд мөрн гинә,
Алта, Хаңһа бийтә гинә,
Арслңгин цееҗтә гинә,
Хар-улан бөгтрһтә гинә.
Хун нәәмн алд күзүтә,
Бәрм эс күрх эрвлзгсн делтә,
Бадм ятһ саңната,
Хүвңгин цорһ чиктә,
Хурдн шоңхрин нүдтә,
Өрлвән амн цаһан гер шүдтә,
Өрмин үзүр соята,
Хар барсин сәәртә,
Бумб найн негн алд
Шур мөңгн сүүлтә,
Цөөкәхн ишкдлтә,
Дөрвн болд хар турута,
Даң шаадан унв гиҗ
Даңдад уга,
Даңһар ор эргв гиҗ
Цацмддг йосн уга.
Тәвн алд элмн торһн цулвриг
Җоладҗ дахгсн баатрнь:
Буйн тегс аавиһән буй ута оркҗ,
Бум өрк алвтан нойн уга оркҗ,
Бурхн әдл ээҗән көиүи уга оркҗ,
Алдр Җаңһрин
Арнзл хурдн Зеердиг
Тәвн тавн җилд җоладнь дахҗ гинә,
Мөрч Бор Маңна гидг баатр гинә.
Шар-цоохр бумблвднь
Шалдг зурһан миңһн арвн хойр
Әминь сәкгсн баатрмуд,
Зуни сәәхн өөд
Зүүдн болгсн богд Җаңһрин зергд
Тәвн хойр дуңһран болад,
Таварн суудг гинә.
Алдр Җаңһрин зүн сүүднь,
Үзүсклңтә тавн зун
Күүкн бер хойрин тал дунднь
Орх улвр шар нарни өңгтә,
Һарх Һал нарни дүртә,
Гегән дунднь үүл бәрм сәәхн,
Герл дунднь аду манм сәәхн,
Цааран хәләхнь —
Цаад далан заһсн тоолгдм сәәхн,
Нааран хәләхнь —
Наад далан заһсн тоолгдм соәхн,
Сулхн шахад гүргсн
Сул самбан үснь
Сүүв күцәд үлҗ,
Шур мөңгн токугнь
Шилвднь күрч,
Таҗ торһн гидг терлгтә гинә,
Тамб лүүдң лавшгта гинә,
Урн ээҗнь ишкҗ гинә,
Урҗн Бадм гидг хатн уйҗ гинә,
Тәвн туулн мөрн үнтә гинә.
Таңсг мөңгн халвңган
Эрднь сәәхн толһадан
Тальвҗ өмсҗ гинә.
Зуузаһинь уйгсн цагтнь
Зун алтар шаң өгч гинә,
Давхргинь уйгсн цагт
Далн алтар шаң өгч.
Мөринь үзгсн күмн
Миңһн мөңг өгч үздг,
Мөн бийинь үзгсн күмн
Түмн мөңг өгч һәәхдг гинә,
Миимин улан һосан
Миимлзҗ ишкнә гинә.
Алдр нойн богд Җаңһрнь
Авх цагтан
Арнзл Зеерднь долан наста сәнҗ,
Алдр Җаңһрин бийнь хөрн наста сәнҗ.
Төрин дөрвн хаани күүк һолҗ,
Төвшүн Замб хаани күүк һолҗ,
Эңгин дөчн хойр хаани күүк һолҗ,
Авх зөвтә күүк олҗ ядад,
Нарн суух үзг тал
Ут зандн арман көндлңнҗ дүүрәд,
Арнзл хурдн Зеердән көлгләд,
Эҗ уга һазрт усн уга цол дамҗад оч,
Эгц дөрвн сард гүүлгҗ гинә.
Эрклүһин Мөңгн Цаһан
Уул деернь һарч гинә.
Ут зандн арман түшәд,
Довтлх шоңхрин нүдәр
Долан орни әмтиг
Эндл ута аңхрҗ гинә.
Цаад бийдән хәләхнь,
Найн тавн сара
Өргн киитн хар теңгс
Өрү-сөрү хойр урсхулта,
Урсхулднь үкрин дүңгә хар чолун
Бий-бийән гүвдлдн,
Улан һал падрад,
Уулын дүңгә цаһан дольган
Унду-сунду цокад,
Наад бийин эргнь
Долан миңһн алд
Һалын улан эңг
Утхин ир ирмгтә...
Тер теңгсин тер талнь
Очрт Алтн уулта,
Орчлвд ута
Ор һурвн җиндмнтә,
Нәәмн миңһн лувсрһан эзн
Гүш Замб хаани
Арвн тавн наста
Арагнь-дагнь күүкнднь
Теңгрин көвүн
Бурхн Цаһан гидг баатр
Авн гиҗ бәәгсинь
Алҗ оркад, нәәмн миңһн баатринь
Көлдән мөргүләд,
Әмд тальвад авч гинә.
Арагнь-дагнь хатан авх цагт
Миңһн эктә хүвлһәһәр хүвлөд авч.
Барун бийин
Һурвн миңһн баатринь
Ахлҗ суугсн баатрнь,
Ирәд уга йирн йисн җилиг
Өмнәснь әәлдҗ меддг,
Өңгрәд одгсн зун җилиг
Мартл уга тууҗн келдг,
Ил далд хойраһинь
Илрхә аңхрад суудг.
Шаҗн дөрвн түвднь
Ухатаһарн алдршгсн,
Махаһалын хүвлһн хаани җич гинә,
Мальһд Зул алдр хаани ачнь гинә,
Дава Замб хаани көвүн гинә,
Дагнян Алтн Цееҗ гидг
Баруни һурвн миңһн баатринь
Ахлад суудг гннә.
Түүни дару бийднь
Дундк долан дуңһраһинь
Дун уга ахлн суугсн баатрнь —
Зун җилин зовлңгиг
Зогсл уга үзв чигн,
Ях гидг заң уга,
Зурһан җилин маля
Сулдхл уга гүвдв чигн,
Амн һурвн үгнь әәмәд уга,
Зөрмг бийнь
Зурһан бум дәәнд
Аһр зандн модыг
Үндстәһинь булһ татҗ авад,
Ац-юминь шудрад,
Йовһар дөврәд ордг баатр гинә,
Һавшун бийнь
Нәәмн миңһн җидин ора деегүр
Дөрвн мөчән күргл уга һәрәддг,
Әәх маңһсин дәәнд
Далн сард дәәллд4д,
Унгсн мөриһән эцәһәд,
Урһа зандн мет сәәхн нурһнь
Нумн мет бөкиһәд,
Алг тәрнии нүднь
Аньлдн алдад,
Урһсн арвн тавни сар мет
Дүүрң сәәхн чирәнь
Үмсн өңгтә болад,
Шарх цусн хойрт
Дәәни олн лүвцнь элҗ бутрв.
Дагнян хурдн күлгәрн
Зулҗ һарч йовтлнь,
Ар бийәснь найн әдл баатр
Найн хаҗта зандн җидәр
Дегц күцҗ чичҗ,
Товри мөңгн көвцгәс
Сүүринь көндәҗ ядад оркгсн гинә.
Туң Көк Һалзн күлгин
Бәрм эс күрх делднь
Һар күрәд уга гинә.
Угта Ширкгин ач гинә,
Төмлгт хаани зе гинә,
Төвшүн Бөк Мөңгн Шигшрһин
Һагц көвүн,
Мергн Гүш Зандн Герлин
Хөрн хойр наснднь
Үүдн бүтҗ һаргсн
Хальңг Улан Хоңһр,
Дундк долан дуңһраһинь
Дун уга ахлн,
Хан Җаңһрин зергд
Аль таварн суудг гинәл.
Унгсн мөрнь —
Уул бөгтрм бөк гинә,
Орчлң төгәлх уната гинә,
Долан наста цагтан
Долан орнд хурдарн һаргсн
Көк Һалзн күлгтә гинә.
Зүүни һурвн миңһн баатр
Ахлн суутсн баатрнь —
Самбл уулын
Салькн өрү бийднь нутглгсн,
Сай маңһс хаани нүр бийднь
Һагц бийнь бөлглн суугсн,
Очн хар-цоохр тугта,
һартан бәргсн зер-зевнь
Һурвн давхр мөргтә,
Һучн зурһан иртә,
Тәвн алд ут,
Заңһад оркхнь—
Зар түвин орн догдлдг,
Докад оркхнь —
Долан орнь шулм
Дор-доран намшрдг,
Цуснь Хар Шорнч гидг нертә,
Бийинь дахгсн баатрмуднь —
Һурвн миңһн баатр
Һурвн миңһн шорта.
Зун орнд зермгәрн һарч,
Зурһан орнд далучарн һарч,
Тавлад суухнь —
Тәвн баатрин сүүрд суудг,
Тәкиһәд суухнь —
Хөрн тавн баатрин сүүрд суудг гинә.
Унгсн мөрнь —
Заань Хурдн Хар гидг мөртә,
Әәх маңһсин дәәнд орад одхдан
Хар-цоохр туган оһтрһуд дөрвкүләд,
Һурвн миңһн баатран
Ар бийдән дахулад,
Далн тавн бухин нүүрт һарһад уга
Һалт йөмин улан дууһар
Һурвн үйдән урадад авхнь,
Оһтрһу һазр хойр негн болад оддг,
Орн алтн делкә һурвн үйдән догдлдг,
Ээм деерк цуснь хар шорнчаснь
Зурһан алд улан һал шатн дурвдг,
Тер шортнь хоома шархтгсн күмн
Эмин сәәһинь ууһад,
Эмчин сәәнд үзүлв чигн,
Эгц дөчн йисн хонгт
Хорнь күцҗ үкдг андһарта гинә.
Өмнк дәәни баатрмуднь
Түрүн нааран мордхдан
Эн Гүмбән шорас әәхләрн,
Догшн номар гүрмән кегүлдг гинә.
Хан Җаңһрин
Зүн бийинь ахлад суудг гннә.
Дундк долан дуңһраһинь
Ахлҗ суутсн баатрнь —
Эркән дүңгә һунн наста цагтнь
Ээҗ аав хойраһинь
Эрлг авч гинәл.
Дөнн наста цагтнь
Далн келн алвтынь
Дәәсн шулм булаҗ авч гинә.
Сәәхн Күрң мөриһән сарва цагтнь
Сай мөңгәр хулдҗ авад,
Шар торһн ногтар ногтлад,
Шавр шүугин балтан тайглад,
Дәәни олн лүвцән белкңнәд,
Йовһар көтлөд,
Арг Йондн гидг уулас
Нарн суух тал буутсн,
Аршан гидг усиг көвәлн үрүдәд,
Арвн нәәмн сард гүүһәд оч гинә.
Деерәс хурц шар нарнд далнь асад,
Дор хату хаалһд көлнь устад,
Эҗ уга һазрт уульн гүүһәд йовхларн,
Эцк хаани үкх цагтан келгсн үгнь:
«Өнчн күүг өнр болһдг,
Уга күүг байн болһдг,
Нарн суух тал нутглгсн,
Долан ор эзлгсн
Догшн Шар Маңһс хан бәәдг түүниг
Дах»,— гиҗ болна.
Нарни үдд нутглгсн
Алдр Җаңһр хан
Арз ууҗ баатрмудтаЬан суухаань,
Алтн Цееҗнь әәлдәд,
Аңхрҗ сууна гинә.
Көтлҗ йовгсн Күрң мөрнь —
Сананасм делм хурдн гинә,
Салькнас алд хурдн гинә.
Күрң мөрән унад,
Күнд шар балтан ээмдхнь,
Көрстә алтн делкә дөөр
Күмн кедү чиирг болв чигн,
Цокҗ унһадг болна.
«Күргл уга
Кел бәрҗ авий!»— гиҗ
Богд Җаңһртан аңхрхлань,
«Зөв!»— гиҗ дока докад оркхлань,
Зурһан миңһн
Арвн хойр баатр дегц мөрдән тохв.
Арвн тавн наста тугч
Эрк Шоңхр гигч баатр,
Дуттутаһан бәәхдән —
Долвң шар нарни өңгтә,
Дугтуһаснь һархнь —
Долан нарни өңгтә,
Йисн өңг хар торһар һоллн чимгсн,
Йирн тавн шар догта
Манр шар алтн туг
Хурдн хар саарлан тохҗ унад,
Барун бийдән давшурлад,
Алдҗ тавлҗ һарч.
Тутнь самбл сүүһин салькнд
Күдр зандн ишән
Уйдхҗ хольв цокад,
Алдр богд Җаңһран зурһан миңһн
Арвн хойр баатртаһинь
Ар бийдән дахулад,
Дөчн йисн хонгт дүләд одв.
Зүүдн харһа тагтан
Цувн һатлад одв.
Өдр гив. өнҗл уга дүләд одв,
Сө гиҗ, хонл уга дүләд одв,
Зүркн шатин ам һатлад одв.
Эҗ уга һазрт,
Ууҗм Шар Шилин көтлгнд
Усн бийинь булаҗ авад,
Унһн Күрңгәснь хаһцулад,
Йовһн бийинь
Дөчн йисн хонгт
Авч ядад бәәҗ.
Тәвлх урһгсн
Шүрүн цаһан элсн деер
Дундан бүсләд авгсн бийинь,
Күлг хурдн болв чигн,
Йовһар күцәд цокдг болна,
Күмн чиирг болв чигн,
Торһл уга унһаһад,
Күлгүднь эмәлән элкн доран авад,
Көк шил темцәд,
Көгләд-көгләд һарч,
Күмнд уга баатрмуднь
Көл-келән дерллдн,
Күнд шар балтьш цоклһнд унҗ гинә.
Һагц бийинь авч ядад,
Шар торһн туган хатхҗ оркад,
Шалдг зурһан миңһн арвн хойр бийәрн
Шаргад бууҗ гинә.
Арднь Әср Улан Хоңһр
Алдр Җаңһрин өргәднь
Әрк ууһад согтад унҗ гинә.
Аһ Шавдл хатн
Алдр Җаңһран удан ирхләнь әәһәд,
Әср Улан Хоңһран серүлҗ гинә.
Арвн хойр алтн хүүвңгин усиг
Ораднь кеҗ серүләд,
Толь зандн маңнаһинь
Өвдгән түшүләд,
Манр хар шалуһинь
Маңна талнь иләд серүлв.
Сергсн Хоңһртан келҗ бәәнә:
— Өдрин келн болгсн,
Сөөни зүүдн болгсн
Алдр нойн богд Җаңһрт минь
Зун орни шулм хорлад орксн болвза?
Өшәтә зурһан орни маңһс хаадуд
Омглад оркгсн болвза?
Ор һагц көвүг
Орулҗ авна би гиһәд,
Ода яһв гих би?
Номһар буульгсн
Хурдн цаһан итлг минь,
Алта дотр —
Алтн сәәхн бахн минь,
Ногтлад номһрулгсн
һәрдин көвүн минь,
Түрх дәәснд —
Төмр җидин үзүр минь,
Тумн хөөнд довтлдг
Түүкә улан чон минь,
Алдр нойн богд Җаңһриннь ардас
Адһс гиҗ мордыч! — гив.
Аһин зәрлг соңсад,
Арвн хар савран лүчңнтлнь үмгад,
Алг хар нүднь агчмд
Арвн хойр эргәд одв.
Әәх малъя зүркнь
Әәвлхәһинь гүвдәд,
Адг шар араһан балвртлнь зууһад:
— Аңхн түрүн мөрлхләрн,
Нама юңгад эс серүлгсн би?
Зун орни өшәтә хаадудт эл болгсн би?
Зурһан орни ав өгдг
Шулмин иньг болгсн би тер?
Өорнь дахулгсн
Зурһан миңһн арвн хойр баатрнь —
Мини арвн хурһни
Мини үмглһнд иргсн
Элмрмүд бишию?
Ардг Көк Һалзн күлгим минь
Ар сәәр деернь бөгтрүлҗ иргсн
Элмрмүд бишию тер?..
Тоҗ зандн дарһ бәәнч! — гиһәд
Дуудад оркв.
Долан миңһн мөрч
Эн дуунла цег хамт
Шар-цоохр бәәшңгин үүднд
Нег агчмд цуглрв.
— Уул бөгтрм бөк,
Орчлң төөрм уната
Долан наста Көк Һалзн күлгим
Авч ирҗ тох! — гив.
Көк Самбан ташу талан
Күүкн Көк Һалзныг авхар
Хала мөңгн
Хазаринь сүүвдәд,
Һучн наста
Балын Улан Арслң
Бөгшн гүүв.
Көк Һалзн күлгнь емннь
Хур хойр чикиһән
Хурмст теңгрин орн тал сольвн,
Хурц хойр нүдәрн
Деедин Алта харв.
Барун, солһа бийдән сүүҗлдәд,
Зогсл уга,
Зурһан сард гүүхән санҗ,
Хах дүңгә һазраснь
Хала мөңгн хазариг хавлулн хайв.
Күүни һарин дүңгә
Көк болд цаһан уудынь
Һазрт унһал уга хавлад авб.
Гелв алтн гиҗгинь гиҗгчлв.
Тәвн хойр таңначлҗ гүргсн
Шар торһн җолаһинь
Дел деернь хайв.
Арвн алд элмн торһн цулвраснь көтләд,
Алтн халхан амнд тоххларн,
Сал мөңгн тохмиг тальвҗ,
Хар модн хавцста,
Бульңһр мөңгн бүүргтә
Дөш алтн эмәлиг
Дүүвр Көк Ьалзнд тохв.
Сар-нарн зурлһта
Деевр цоохр олнцгин
Дорд зах
Арвн хойр давхрлгсн
Арта шар торһн олңгар
Һом цаһан әрвңгинь
Һолднь күргәд,
Һурв көтрҗ татв.
Түрвд мөңгн көвцг
Тальвад оркв.
Хәвүр зандн татуриг
Хавсни заагур
Хараһинь тасртл татв.
Бул мөңгн җолаһинь
Хадг мөңгн бүүргднь
Эргүлҗ хантрв.
Элмн цаһан цулвраснь алд делм бәрәд...
Эрвлзгсн Көк Һалзн күлг
Долан мөрчин деегүрнь
Дөрвн болд хар туруһан
Күргл уга энд-тенднь һацадв.
Шар-цоохр бумблван дотрнь
Дәәни олн лүвцән лүвцлв.
Шарик орндан ширгсн,
Шаҗни орнд зөвчлгсн
Шалдг тәвн туулн мөрн үнтә
Шар торһн улван дал деерән шаңхглв.
Арвн хойр бурхдын әдслгсн
Әрүн цаһан мирд шүтәһән
Зүркн деерән залв.
Җирн зурһан үйтә
Эрднь толь зандн дуулхан
Толһа деерән тальвб,
Көгшн Көк дархн күүчн кегсн,
Күмнд уга Мала дархн давтгсн,
Күск мет урчуд үрәслгсн
Шаҗни Шарвң нертә үлдән
Алсин таша деерән төдглв.
Һунн царин арсн һолта,
Дөнн царин арсн девлтә,
Цө болд товчта,
Махн болд альхта,
Гүш торһн салдрһта,
Гүрмр торһн оосрта,
Хадг зандн иштә
Хашл Тәрн гигч
Маля һартан бәрәд,
Хурдн көк күлг деерән
Мордад һарв.
Зу Шагҗмунин хүвлһн ламдан
Мөрн деерәс һурв мөргәд,
Зург болгсн орд харшинь
Зөв эргәд одв.
Орх шар нарни
Көл темцәд одв.
Сәәхн Көк Калзнань
Сар-нарн зурлһта
Деевр шар-цоохр олнцгин
Дорд захднь һурв дарад одв.
Өмн хойр көлән
Өргнәсн үлүләд,
Өнчн һурвн дав
Ташр оркҗ гинә,
Ард хойр көлән
Арслңгин сүүдән хадв.
Шавхглгсн шавхгнь
Саадгин сумн кевтә ар бийднь җиигв.
Саһг дөрвн турунаснь һарсн
Хурдн улан тоосн оһтрһу бүтәв.
Хурдлгсн Көк Һалзнарн күрәд ирв.
Алдр нойн богд
Алдл ута аңхрад:
— Бөөргин туулан бөгшлһ минь,
Бүргд шовуни шүүрлһ минь,
Бүгдин һагц нари улан арслң минь,
Көк Һалзнарн күрәд ирв!—
Күнд Һарта Савр
Күнд шар балтан ээмдәд,
Атһр зандн модни сүүдрт
Алцаһад зогсв.
Талан һазрас Хоңһр дуудн йовна:
— Күнд шар балтан хәрүлҗ ав!
Күзү толһаһан тас цокад оркв чигн,
Чамаг Көк Һалзныннь дел деер
Авч эс һархнь,
Эн насндан эзн Җаңһрин
Цухлла харһҗ үкс би!
Эцс хеөт төрлдән
Эрлг хаани засгла харһс би!
Олн дәәни кел үзгсн,
Олн балтын мөрг үзгсн
Очн болгсн Көк күлг
Сонр сәәхн чикән
Сольвн хәәчлҗ йовна.
Соһ болд нүдәрн
Дор-деегүр хәләһәд,
Күрәд ирв.
Күнд шар балтар
Маңна хоорнднь дарад оркв.
Шал мөңгн омрувчнь тас тусв.
Дөш алтн эмәл
Дүүвр Көкин сәәр деернь одв,
Арнзлын Көк Һалзнь
Алс автлан
Эрмн мөңгн урларн
Һазрин көрс зууһад одв.
Эргүләд дәкәд аашна,
Күңкргәднь дарад одв.
Көк Һалзныннь дел деер
Балттаһинь көмләд авад һарад одв.
Балтыннь шүрүнднь
Әмд улан цусиг амн хамр хойрарн
Алд дүңгә асхад һарад одв.
Шар торһн тугин йозурт
Авч ирәд хайҗ оркв.
Алдр нойн богд Җаңһрнь
Әср Улан Хоңһр
Күнд Һарта Савр хойриг
Андһаринь авад,
Ах-дү хойр кев.
Әрүн цаһан мирд шүтәһәрн
Ора деернь әдс тальвад,
Мөрләд мордв,
Мордад йовҗ йовхларн,
Дөрвн үзгин хаадудт герчлн,
Дөрвн әңг элч тальвб.
Тавн үйдән әрлш уга
Таңһргин көтч кев.
Шар-цоохр бумблвдан
Шарин зурһан миңһн
Арвн хойр баатртаһан
Шаргад ирод буув.
Тәвн хойр дуңһра болад суув.
Байн Суңһрвин бәрүлгсн
Балм лүүдң бедртә арз
Түмн нег миңһн күүнд
Дарлһ эс егдг
Бөк Мөңгн Шигшрһ
Туурвл уга барун өвдг деерән
Авад суудгҗ.
Маш алдр Шар дарһин көвүн
Тоҗин Тосн Түлг гигч нойн
Далвң шар-цоохр шаазңта арзиг
Деед эзн Җаңһрасн авад,
Тәвн хойр дуңһрад
Тәвл уга дарад,
Күүни тәвн таваһад
Дуһу күцәв.
Әмтн эс медх
Зун нәәмн шастр дууг
Дууни Герләр дуулулв,
Талван Цецнәр домбр цокулв,
Таңсг Герлиг биилүлв.
Орх улвр шар нарни өңгтә,
Һарх һал улан нарни дүртә,
Гегән дунднь үүл бәрм сәәхн,
Гергн күмн үздг болхнь,
Гер-малан гееҗ оркад,
Генн, хөөнәснь дахдг,
Күүкн күмн үзхңь,
Көкни һурвн товч
Заядан мөлтрдг,
Зурһан миңһн
Арвн хойр баатрин дотрнь суухларн,
Зуни сәәхн нарн мет Миңъян
Мелмлзҗ суудг гинә.
Хаврин көк хулснд өндглгсн
Көгшн шар толһата хун
Өрин шар гегәнлә өндгн деерән
Өндәһәд доңһдгсн дууни дуута,
Хол зандн цууриһән
Миңмг улан урл деерән авад,
Арвн цаһан хурһарн
Алдл уга нүкнднь дарад,
Әмтн эс меддг
Арвн әңг дууг дуулн тага.
Хаҗуднь, алх булахд дурта,
Аль-сансарн җид бәрдг
Бардтын Очр Герлин дуулгсн дун
Цуурин дун хойрулн
Дөчн түмн алвтинән
Дотрнь, өөрнь татгсн болҗ,
Оһтрһуд җирҗңнҗ соңсгдв.
Зург болгсн шар-цоохр бумблваг
Зун орни чиирг, бөк, баатр һурвн
Һазаһурнь һурв тумллад,
Келмрч Ке Җилһн
Арвн алд төмр шилврән
Һартан бәргсн,
Тавн түмн өрк медгсинь
Тәкмәрнь татад,
Талин һазр талан көөҗ йовна.
Бум баатр ахлгснь
Богдын зергд төдү дүңгә сөгдн суув.
Өндр Цаһан уулнь һазрин киисн болв,
Өргн Шартг далань манурҗ тунв.
Үкл уга мөңк болв,
Өнчн уга өнр болв,
Үвл ута зун болв.
Лаври өңгтә нарн мандлв.
Начн торһа хойр гегән завсрт
Торлн җиргҗ наадв.
Өөрк сәәхн ө дотрнь
Олн сәәхн зандн күрәләд урһҗ.
һол дундиь урһгсн
Һурвн һалвр зандн модна
Һаслң замбин бүчрнь
Һацс зуудан күңкнхләрнь,
«Һанҗур» «Данҗур» хойр номин
Айсар яңнлдв.
Дала дунднь урһгсн
Дамб зуль модии
Дала замбин бүчрнь дәәвлхләрн,
Тавн теңгрин аһр тал
Дар эк Шидди хойр номин
Айсар яңнлдв.
У зандн моднь күңкнҗ серҗңнв,
Улан шар бүчрнь өөһин цецг балв.
Оһтрһуд һурвн әврг
Җиндмнин шар, улан, көк һурвн
Солңһ хадв.
Ил җиндмнин хүвлһән
Җирһл иктә
Алдр Җаңһр хан гигсн нернь
Нарт делкән орнд тууҗ болв.
Нәәмн миңһн маңһс хаани
Нутгтнь һәәхүл болв.
Заһлма киитн салькиг
Мөңк дөрвн цагт
Серҗңнүлн татв,
Зар күҗ хойриг
Замб-түвд әңглүлв.
Зуни сәәхн өөд,
Зург шар-цоохр бәәшңгин дотрнь,
Зурһан миңһн арвн хойр,
Нарн улан баатрмудтаһан,
Хар арзин сүүр дотрнь әркдн җирһв.
Баатрмуднь хан Җаңһрин
Хәәрлгсн арзд халн согтад,
Зун җилин ша тооллдв,
Зурһан җилин харул тооллдв.
Йиртмҗин төриг хад мет бәәһүлн суув,
Бурхни шаҗиг нарн мет мандлулн җирһв.
Эн мет җирһҗ суугсн цагтнь,
Нарн суухин ар бийд,
Деедин долан ориг номдан орулҗ авгсн,
Дорд догшн дөчн түмн маңһсин дарлһ болгсн
Догшн Хар Кинәс гидг хан бәәдг болна.
Долан үйәс нааран көдләд уга ик нутгта,
Нарт делкән орни чиирг, чаңһ, бөк баатр —
Эн тоотыг өөрән дахулгсн,
Әм сәкдг баатрмуднь
Адг гигсн баатрнь
Һанц бийәр долан миңһн баатр зөвлдг.
Айлһн нәәмн түмн баатр
Мордад йовгсн цагтан
Нәәмн миңһ давхрлад,
Дундан авад йовдг болна.
Манр шар-цоохр бәәшңдән унтгсн цагтнь
Хошад түмәдәр селн манад бәәдг болна.
Шар-цоохр бәәшңгин үүдн хоорнднь
Бәргсн тәвгсн хойраһан балвлдг
Барс өтг хойраг
Бахмҗта баатрмудт хор кенә гиһәд,
Күүни бөдүн һуурин дүңгә
Күдр хар болд шинҗүрәр
Көдлгл уга толһаһинь
Шинҗүрләд оркдг болна.
Сө бийднь сул тәвгсн цагт
Зун орни баатрмудыг
Зурһа давхрлад иргсн бийинь,
Зург болгсн шар-цоохр бәәшңгин үүднднь
Күм халдал уга көөдг гинә.
Күркләд орксн дуунднь
Күмн чиирг болҗ,
Зогсл уга зулдг болна.
Шалдг дөрвн түмн баатрмудтаЬан
Шар-цоохр бәәшңгиннь дотрнь,
Манр хар дарцг арзин дотрнь
Зун дуңһра болад,
Әркдәд суудг болна.
Суугсн цагтан баатрмуднь
Арзд геснь халад,
Алдр Кинәсин хәәрнд
Аю дундан согтад,
Зун җилин ша тооллдв,
Зурһан җилин харул тооллдв.
— Нарт делкән орнд,
Нарн сар хойрин дорнь
Нанла теңцх күн бәәнү?— гиҗ
Хан Кинәсин бийнь
Арвн хар савран лүчңнтлнь үмгәд,
Алх маңһс тәрн нүднь
Арвн хойр ширтн суув.
Баруни һурвн миңһн
Дуңһран дунднь суугсн баатрнь
Зун орнд
Зөрмгәрн алдршҗ гинә,
Зурһан миңһн хаани нутгт
Бөкәрн алдршҗ гинә,
Даңһар бийнь
Долан түмн арслңд болх
Арслңгин Бөк Цаһан гидг баатрнь
Киидин дөрвн орнд
Хурдарн туургсн
Хурдн улан күлгтә...
- Мөрн күрх һазриг
Эврәһәрн кеҗ авх би! — гиҗ
Эзн хаандан
Эн үг аңхрҗ суудг гинә.
Зүүни һурвн миңһн баатринь ахлгсн,
Ирәд уга йирн йисн җилиг
Әәлдҗ меддг,
Өңгрсн йирн йисн җилиг
Эндүрл уга тууҗн келдг
Нарн Күсх гидг баатрнь
Хан Кинәстән аңхрҗ сууна:
— һарх шар нарни зүн өнцг көл дорнь.
Һаньдг Алтн уулын довтлгч омрунд,
Арслңт җирн зурһан теңгскн
Цутхлңднь нутглгсн,
Шатр болгсн бумблвта,
Шарин дөрвн киидиг номдан орулгса,
Шагҗмунин илт хүвлһән ламта,
Үксән эдгәҗ авдг,
Ор җмндмнин хүвлһөн гинә,
Тәк Зул хаани җич гинә,
Таңсг Бумб хаани ач гинә,
Үзң алдр хаани һагц көвүн гннә,
Үкл уга мөңк хөрн тавн наста гинә.
Бийинь дахгсн баатрмуднь
Җил насн хойран киитн хар армин
Йозурт уйҗ гинә.
Җилв бах хойран алдр Җаңһрин
Арвн хойр богдын гегән зокаһад өггсн
Әрүн цаһан мирдинь
Зүркн маңна хойр деерән тальвад,
Андһаран өгәд дахҗ гинә.
Зуни сәәхн өөд
Зурһан миңһн
Арвн хойр баатртаһан
Әркин сүүр дунд суудг гинә.
Суугсн бийднь
Зурһан миңһн баатр чиирг хойр
Зург болгсн бәәшңгннь һазаһарнь
Зу давхрлад суудг гинә.
Йиртмҗин төриг хад мет бәәһүләд,
Бурхни шаҗиг нарн мет делгрүлн суув.
Тер дотрнь:
Зун орнд зөрмгәрн һаргсн,
Зурһан миңһн маляһар
Зогсл уга малячв чигн
Амн һурвн үгинь
Амлулҗ ядгсн,
Зөрмг бийнь
Зурһан бум бухин нүүрт,
Аһр зандн модыг
Үндстәһинь суһ татҗ авад,
Ацинь шудрҗ хаяд,
Йовһар дәврәд ордг зөрмг гинә
һавшун бийнь
Әмндән күрәд иргсн
Нәәмн миңһн җидин ора деегүр
Бийән күргл уга һардг гинә
Чиирг бийнь
Дән дотр һагц бийәрн,
һагцар дәәллдәд,
Һурвн җил болдг гинә
Урһа зандн нурһнь
Нумн мет бөкиһәд,
Урһгсн арвн тавни
Сар мет дүүрң улан чирәнь
Үмсн мет хүвләд,
Алг тәрнин нүдн аньлдад,
Арнзл Көк Һалзнан унад,
Алдҗ тавлад, зулад һарт йовтлнь,
Найн әдл чиирг баатр
Найн хаҗта зандн җидәр
Дегц күцәд чичәд,
Торв мөңгн көвцгәс
Сүүринь көдлгҗ ядҗ оркгсн гинә.
Угта Ширкгин ач гинә,
Төмлгт хаани зе гинә,
Төвшүн Бөк Мөңгн Шигшрһин көвүн гинә,
Мергн Гүш Зандн Герлин
Хөрн хойр наснднь һаргсн,
Алҗ ядад орксн,
Әмнь бийднь уга
Әср Улан Хоңһр гидг
Баатр бәәдг болна.
Түүниг әмд кел бәрәд
Анч ирҗ чадхвч?— гиҗ
Алдр Хар Кинәс
Арслңгин Бек Цаһандан
Зәрлг болҗ суудг болна.
Арслңгин Бок Цаһан келҗ сууна:
- Зу Шарин орн гидгинь хоосрулҗ чадх 6и,
Зург болгсн шар-цоохр бәәшң дотраснь,
Зурһан миңһн арвн хойр баатриннь дотраснь
Зөрҗ орад, кел бәрҗ чадх би!
- Авч әс чадхнь яһна чи?
Нарт делкән орнд
Чамла әдл баатр, чиирг гинә,
Тав болгсн цагтан
Тавн түмн цергт
Һагцарн күч күрдг гинә,— гив.
— Түүниг авч әс чадхнь,
Эзн хаани маляла харһҗ үкс би,
Эрлг хаани засгла харһҗ үкс би...
— Не, сән!
Авч ирдг болхнь,ас гигсн
Арвн эрлгичн өгс би,
Әмндән күргәд орксн
Һурвн сән буруһичн өңгрүлс би,
Салва гидг һолын ташу тал нутглгсн
Тән төвшү сай долан бум алвт медүлс би
Андһартан күрч ас! — гив,
Алмс болдар ирлгсн,
Махн болдар мөрглген,
Доклһнднь долан давхр ширм һал асдг
Догшн хар селмкн ир
Дола дәкҗ долав.
Мөңгн цаһан ширәднь
Мөн күрч һурв мөргв.
— Шар-цоохр бәәшңгин үүднд
Ки дөрвн түвин ориг хурдарн һаргсн
Киидин улан цоохрим нанд тохҗ өгтн!
Эн күүндгсн үгинь
Эзн Җаңһрин зергд
Эндүрл ута әәлдҗ келдг
Эрклүһин Алтн Цееҗ
Эн олн баатрмудтан
Эндүрл уга тууҗн келҗ сууна.
Базг һурвн миңһн
Баатрии дотраснь
Баатр Улан Хоцһр келҗ сууна:
— Зүүдн болгсн богд Җаңһр минь,
Зүркн әдл зурһан миңһн
Арвн хойр баатр минь,
Алдр Кинәсин зәрлг энлмн,
Арслңгин Бөк Цаһана үг энлмн!
Асхрв — нег балһ цусн бишью,
Әгрв — нег атх ясн бишъю!
Хурдн мөрни турунла
Харһад үкв чигя һундл уга бишъю,
Хурц мөсин ирлә
Харһад үкв чигн һундл уга бишъю!
Эҗ уга һазрт
Эрклүһин Меңгн Цаһан уулын ора деернь
Эр хойр бийәр үзлцх болнав.
Алдр нойн богднь зәрлг бол ж сууна:
— Түрх дәәснд
Төмр җидин үзүр минь!
Түмн хөөнд довтлдг
Түүкә улан чон минь!
Эҗ уга һазрт
Эн маңһсин элчд
Эсргүцҗ һанцар одҗ болх уга.
Зурһан миңһн арвн хойр бийәрн
Зөрәд мордхнь яһдг би?—гив.
— Хальңг Улан Хоңһр
Хәр маңҺсин элчәс әәһәд,
Хан Җаңһрарн ардан нөкд авб гих
Хәр Дөрвн Өөрдт
Хадх му нерн болх.
Кецин усн һууһан темцх,
Кегсн үүл эзән темцх бишью?
Үдәс үдү халун бәәдгв?
Үксн хөон җирһл бәәдгв?
Уул бөгтрм бөк,
Орчлң эргм уната,
Долан наста
Хашң Көк һалзни минь
Шар алтн хавхан амид авч ирҗ тавлн тохҗ ас!
Зун сард гүүх Көк минь,
Хор дөрвн түвд
Хашң нертә болв чигн,
Харһлдх маңһсин дәәид,
Күмни мөрнн турунд күцгдҗ,
Күнд мөсин шавла харһулад уга! — гив.
Түҗндг гигч мөрч баатрнь
Хадг мөңгн хазаряг
Хаҗудан сүүвдәд,
Көк Самбан ташуд
Күчтә баатрмудын
Күлгуд дотрас
Көк Һалзн күлгинь
Күрч көтләд авб.
Бәәшңгин үүднд
Өлкәдгсн Көкинь тохв.
Салын хар тохмиг
Салвалһҗ тәвб.
Салан хар модн хавцста,
Бульңһр мөңгн бүүргтә
Дөш алтн әмәлиг
Дүүвр Көкин оңһн делд
Дөрвн тө дөрү өмскв.
Хадг шар торһн омрувчинь
Хар махнднь шигткәҗ омрувчлв.
Хөрн тав давхрлҗ гүргсн
Хун күзүн худрһинь
Хондладнь шигткҗ худрһлв.
Сар, нарн зурлһта
Деевр шар-цоохр олнцгин дорнь
Арта шар торһн олңгарнь
Һом цаһан әрвңгинь
Һолднь күргәд көтрн татв.
Тарвд хар көвцг тальвад оркв.
Хадг нертә татуриг
Хәврһ хавсни завсрар
Хараһинь тасртл татв.
Бурхн цаһан хатн
Босҗ сууҗ нексн
Бул торһн җолаһинь
Хадг мөңгн бүүргднь
Эргүлҗ хантрв,
Тәвн алд элмн торһн цулвринь
Алд дүңгә эвкәд, һартан бәрв.
Бәргсн мөрнь
Хур хойр чикәрн
Хурмст теңгрин ор хатхв,
Хурц шоңхрин нүдәрн
Деед Алта ширтв. Дееҗин цөгц болгсн
Дөрвн болд туруһан
Мөрч долан миңһн баатрин деегүр
Нег юм күргл уга бульглҗ һәрәдв.
Шар-цоохр бәәшңгин дотр,
Шарин зурһан миңһн
Арвн хойр дотр
Дәәни олн лүвцән лүвцлв.
Сай мөңгн үнтә
Салва торһн бүшмүдән өмсв.
Альк дәәни нүүрт
Әмн һолднь шав эс күргдг
Күкр хар хуйган өмсв.
Күлк богдын мирд шүтәһән
Күзүндән өмскн залв.
Шарин орндан ширгсн,
Шаҗтын орндан зөвчлгсн,
Шавин үзүр күрәд уга
Шар торһн улвиһән
Маңср цаһан далын бая деер
Өмсн шаңхглв.
Урн ээҗин ишкгсн,
Урҗн Бадм зөвчлгсн,
Увъяр улан торһар дотрлгсн,
Таңсг Герл
Тавн сард һагцар уйгсн,
Тәвн туулн мөрн үнтә
Очн цаһан хуйган өмсәд,
Арвн хойр мөңгн төдгәрнь
Өвцүн деерән тедглв.
Шаҗни шар алтн дуулхан
Эрднь тергүндән әәһүлҗ өмсв.
Маңна тус деернь
Махаһалын гегәг
Мандлулн зургсн,
Орадк очрта Очр Садь бурхиг
Алтн махмудта босхн сиилгсн,
Нарн сар хойрин солнһ мет
Шар алтн керәнь
Маңна деернь шарга җиргв.
Заңһад оркхнь—
Зар түвин орн догдлдг,
Докад оркхнь—
Долан давхр ширм
һал шатн дурвдг,
Көк дархн күүчн кегсн.
Мала дархн көөргдн давтгсн,
Күмнд уга урчуд үрәслгсн
Киитн хар болд селмиһән
Алсин таша деерән
Арвн хойр төдгәрнь төдглв.
Босн түргәд, манр зандн
Дуулхан һазрт тальвад,
Бурхн цаһан толһаһарн
Хан Җаңһрин өмн
Күрч, һурв мөргәд, чик сөгдн суув.
— Өдрин келн,
Сөөни зүүдн болгсн богд минь!
Үүрин арвн хойр баатр минь!
Догшн маңһсин ор зөрхдән күрүв би.
Не, күңк нойн Цееҗ,
Күчтә хаани элч
Аль цагт нанла харһх болна,
Алдл уга әәлдҗ нанд келҗ өгич!— гив.
Алтн Цееҗнь келҗ сууна:
— Эсргни үрс сарин нәәмн шин өдрт,
Эрклүһин Мөңгн Цаһан уул деер,
Эрк биш чамла харһлдх.
Эзн хааниннь зергәс мордад,
Эгц дөрвн сар болв.
Хадг нертә һолын экнд
Харһлдҗ золһхар йовна.
Алдр нойн богднь зәрлг болв:
— Урсхулта усни дольган минь,
Ут зандн модни шууган минь,
Эҗ уга һазр,
Эрмн цаһан көдәд
Эл дәәнәһәр золһгсн цагтан
Эзн хааниннь зергд
Эвәр дахлцҗ одыч...
Одгсн хөөнәсчн
Зун орни чиирг чаңһ хойриг
Зурһан үзгт элч тәвәд,
Зогсл уга цуглулҗ авад,
Зурһан-долан сарин дотрнь күрәд,
Зөрлдх маңһс хаани бийинь
Зогсл уга дәәллдәд,
Зөргтә маңһсин бийинь
Әмдәр кел бәрҗ үзий!— гив.—
Киитн хар әркәс
Ки уга арвн тавн шаазң әрк
Кеҗ өг!— гиҗ зәрлг болв.
Түмн күмнд дарлһ әс өгдг,
Бөк Мөңгн Шигшрһ аавнь
Түлг мөңгн бедртә әрк,
Эңгин тавн зун баатр өргҗ эс даадг
Энүниг барун овдг деерән
Авад суудг болна.
Хан Җаңһрин зергд
Һагц ковүһән
Һаслңт маңһсин орн тал
Һагцар одна гихләнь,
Авч суугсн әркән
Көлврүләд хайҗ оркв.
Алдр Җаңһр хаани өмннь
Уульн аңхрҗ сууна:
— Һазр дунд һагц әс билү,
һалв дунд өнчн эс билү,
Девхднь җивр уга әс билү,
Дегдрхднь нөкд уга эс билү,
Дүүврин чолун минь эс билү,
Дүрклңгин нарн минь эс билү?!
Дөш Алтн уулын белднь
Хад чолунь хавчлас һагцар урһгсн
Нәрн улан бура минь эс билу,
Бийән тавлҗ бәәһәд довтлдг .
Тас һәрдин шүүрлһ минь эс билу,
Эргҗ довтлдг
Эр бургдин дегдәмл минь эс билу,
Соянь куцәд уга
Шовшур улан бодң
Һаха минь эс билу?!
Һагц урим мини
Һаслңт маңһсин орнд йовулҗ оркад,
Алдр Җаңһр хаттаһан,
Әмн мет баатрмудтаһан
Әркән ууһад суух болна чи!..
Төр шаҗн хойраһичнь
Кен товкнүлгсмб?
Төмр сумн әмичн
Кен батлад өгсмб? Җе!
Тесш уга маңһсин орнд,
Теңцш уга шулм лувсрһ нөкдтә
Хаани орнд илгәвч...
Хальңг Улан Хоңһрнь уга гихлә,
Хәрин дөрвн орн чамд омглвза?
Йиртмҗин төриг хад мет бәәһүлдг күчнчн,
Бурхни шаҗиг нарн мет мандлулдг күчнчн,
Дөч эс күрх насндан
Дөрвн үзгин дөчн түмн хааг
Дөрәтә келдән мөргүлдг күчичи
Кенә күчн билә?!—гиһәд уульв,
Богшрһан дүңгә
Мөндр хар нульмсан цүврүлв,
Әмн мет көвүһән
Өвр деерән авад,
Барун, зүн халхинь
Балвртлнь үмсәд,
Энҗүр улан элкндән
Эвкҗ шахгсн цагтнь
Көвүнь эцкдән келҗ бәәнә:
— Әмн мет аав минь!
Көгшртлән санан угат,
Буслтлан шүл угат!
Бум хаани ор эргв чигн эс эцдг
Бурхн Көк күлг гигч минь,
Дөрвн хар турунь мелт эс тусхнь,
Буслгсн шулм маңһст эс бәргдхнь,
Аав, чамаһан,
Арвн тавн җилин эцстнь
Арнзл Көкиннь
Алтн җолаһинь эргүләд,
Әмд-менд ирхв!—гиҗ
Эцкдән келәд мордхларн,
Һартан бәргсн малянь—
Һунн үкрин арсиг
Һурв хаһлад һол тәвҗ,
Дөнн үкрин арсиг
Дөрв хаһлад гүрҗ,
Цө болдар товч кеҗ,
Махн болдар альх кеҗ,
Гүш мөңгн салдрһта,
Гүрмр торһн орацта,
Хадг зандн модн ишгә
Хашл Тәрн гигч маляг,
Нег цоксн шархнь зоваһад,
Зурһан сарднь әрә гиҗ эдгдг гинә,
Бальң улан альхндан
Батлад атхв.
Һурвн җилдән хатад бәәгсн,
Элсн деер урһгсн,
Өнчн ярһа моднд ишлгсн
Хашл Тәрн гигч маляг
Барун һартан
Базһн атхад оркхлань,
Сала болһнарнь
Самр улан шүүсн цүврәд бәәв.
Шар-цоохр бәәшңгәснь
Шарин зурһан миңһн
Арвн хойр баатр дотрасн
Очн мет Көкән темцәд һарв.
Зу богд Җаңһрнь
Зурһан миңһн арвн хойр бииәрн
Дахн һарв.
Мөн шар хавхиннь үүднд
Сәәхн Көк деерән
Очн мет өсрәд Хоңһр тусв.
Тусгсн бийинь
Бум күцгсн баатрмуднь
Шинҗлҗ һәәхв.
Долан сай бухин өңгвч
Һагц бийнь болҗ үзгдв.
Нәәмн сай бухин
Нүр дарх чирәтә болв.
Сәәхн Көк Һалзныннь
Сәәр деернь
Арвн цаһан хурһан делгв,
— Өдрт үзгдгч
Одн мет Җаңһр минь!
Сөөни зүүднд харһлдгч
Җиндмн эрднь мет
Алтн арагнь
Ава Гернзл хатн минь!
Әмн мет
Арвн хойр баатр минь!
Әмд җиндмнин өршәләр
Амр сән менд бәәтн!—гив.
Алдр нойн Җаңһр зәрлг болв:
— Сәәхн Көкиннь деернь нар мандлул.
Сән маңһсин ориг эндрәс авн
Күрн ширгәҗ ирх болтха чи!
Күмнд уга Көкин
Барун аминь эргүлн татв.
Зу Шагҗмунин хүвлһән ламан зөрв,
Зург болгсн шар-цоохр сүмән
Зөв һурв эргәд одв,
Орх шар нарни
Зүн өнцг темцәд одв.
Өдр гиҗ өнҗл уга одв,
Сө гиҗ хонл уга дүләд одв.
Усн уга цел,
Өвсн уга шал дамҗад одв,
Зүүдн харһа тагтыг һатлв.
Һатлад, цааран дөчн йис хонад одв.
Зүркн шатын амиг давб.
— Эн Цееҗин келгсн
Эрклүһин Мөңгн Цаһан уулд
Эгц дөрвн сард нама
Эрк биш күрг!—гив,
Эн үгинь соңсад,
Хурдн Көк мөрнь
Өмн хойр көлән
Өргнәсн үлүләд,
Өндр һурвн толһаг
Ташр алхад йовна.
Ард хойр көлән
Сүүдән күргн оркҗ йовна.
Шавхглгсн шавхгнь ар бийднь
Бууһин сумн кевтә
Җиигәд һарч йовна—
Сәәхн дөрвн турунаснь
Арвн хойр салата
Манр улан тоосн
Оһтрһуд цоонглҗ хадв.
Бүрә сәәхн көөсиһән
Толһа деерән бөлвәлн цацв.
Хойр ууд деернь
Хөөни толһан дүңгә
Цуста улан көөсн һазр бүрәдв.
Хурдн Көкин шүрүһәр йовад,
Барун дөрә дорасн шүүрәд,
Атх дүңгә цаһан шора көмлҗ авад,
Әдст богд гегәнь заагсн
Арвн эктә догшн бурхни
Зүркн тәрниг һурв умшад,
Һурв үләһәд, оһтрһуд цацв.
Цацгсн дарунь деернь
Дееврин дүңгә
Делвән көк үүлн цуглрад ирв.
Эрднь билгин хур
Эргн дахҗ орв.
Күдр Самбан салькн
Күлг мөрниннь
Күңкркәднь серүһәр татв.
Эн салькни серүнднь
Унгсн мөрнәннь
Бәрм эс күрх делнь
Барун бийдән унҗ,
Бадм ятһин дун җиңнв,
Бәр талк сувсн мөңгн сүүләснь
Биив, ятһин дун җиңнв.
Эзнәннь сүүдрәс үргн туульҗ йовна,
Эврәннь тооснас хаҗ туульҗ йовна.
Ха доран хамран авад,
Арвн хойр давхрлад гүргсн
Арта шар торһн җолаг
Бальң улан альхндан
Тав ораһад авб.
Хурһнаннь үзүрәснь
Хурдн улан цусн цүврв.
Эрклүһин Мөңгн Цаһан уулыг
Маңна деерән унһаһад ирв.
Эзн Җаңһрин өргәһәснь
Эгц дөрвн сара һазр санҗ.
Өлн һәрдин шүүрлһн
Өндр һурвн тавцң деернь
Өрүни шар нарн
Өөдән дегҗҗ һарад,
Өвсни толһад зогсгсн
Мөңгн цаһан
Мөндр йозуртнь буух цагт
Өлкәдгсн хурдн Көкин хурдар
Өөдм һарад ирв.
Арнзл хурдн Көкин
Аминь шуулн татҗ зогсав.
Күрл мөңгн дөрәһән
Дөлитлнь ишклв.
Дөрвн җилд ширтәд уга
Дөнн хар бүргдин нүдәр ширтәд харв.
Ар бийдән хәләхнь—
Нәәмн миңһн җивхлңтә Алтань
Һарх шар нарни көлднь
Маңхаһад үзгдв.
Өмн бийдән хәләхнь—
Күмн күрх һазрт
Күсх нет баран үзгдхш.
Өндр Цаһан уулын ора деернь
Өлкәдгсн Көкәсн буув.
Бул мөңгн җолаһан
Хадг мөңгн бүүргднь
Эргүлҗ хантрв.
Элмн торһн цулвриг
Өвдг деерән авад суув.
Эр цаһан чолуһар ширә кеһәд,
Эгц дөчн йисн хонг суув.
Деерәс шарлгч нарнд халн суув,
Дорас хад чолунд чинҗ суув.
«Эн Цееҗин келгсн үгәрнь
Эсргнь үрс сар урһад ирв.
Нәәмн шинин өдр гиҗ эс билү?
Эрклүһин Мөңгн Цаһан уулын ора деер
Эрк бит харһлдх гиҗ эс билү?
Эндүрл уга әәлддг
Эн Цееҗ минь!..»— гиҗ
Өөд уру босн харҗ бәәтл,
Орх шар нарни ар өнцг көл дораснь
Оһтрһуд нәрн улан тоосн
Цуунглҗ һарв.
Хү салькн гихнь—
Хү салькн чигн биш,
Хур-цасн гихнь—
Хур-цасн чигн биш,
Хурдн мөрни тоосн болҗ үзгдв.
Әәх маңһс хаани нутгтнь
Алдршгсн хурдн гинә,
Арнзл хурдн Уланин
Аминь шууртлнь татгсн,
Амн талан
Алтн цуран татҗ,
Зовлңгин зун нәәмн айс татҗ йовна,
Җирһлин җирн нәәмн айс татҗ йовна.
Деернь йовгсн эзнь
Долан сай бухин өңгвч болх,
Нәәмн сай бухин сүр дарх,
Зун орнд зөрмгәрн һаргсн гинә,
Зурһан орнд бөкәрн һаргсн гинә,
Зермг Улан Хоңһрт орхнь,
Арвс әдл аһү ик идтә гинә.
Өндр Цаһан уулын деер
Өлкәдгсн хурдн Улани хурдар
Өөдм һарад ирв.
Өмнәснь өлкәдгсн Көк деерән
Өсрн тусв.
Эрс Цаһан уулын ора деер
Эр хойр бийәр золһлдв.
Әәх маңһсин элч келҗ бәәнә:
— Нүр талан һалта,
Нүдндән цогта,
Төөргсн бух болгсн,
Тошгсн һодль болгсн,
Зун орни зутаһул болгсн,
Зурһан орни андн болгсн элмр,
Хааһас хааран йовлач? Көл!— гив.
Өмнәснь Әср Улан Хоңһр келҗ бәәнә:
— Хадг Алта уулта би,
Богд Җаңһр хаата би,
Хәрл уга дәврдг
Хальңг зурһан миңһн
Арвн хойр баатрта би.
Түвд Зууһин Алтаһан эзлн суухларн,
Төвшун дөрвн үзгин хаадудыг
Номдан оруласнд авг,
Үкл уга мөңкин орта,
Үргән уга тогтун орта,
Өнчн уга өнр,
Угатя уга байн,
Үксән эдгәдг,
Үрглҗ җиндмнин хүвлһән,
Җирһл иктә алдр Җаңһр хаани
Төр шаҗн хойриг
Төвкнүләд өгдг 6и.
Догшн Шар Маңһсин элч келҗәнә:
- Һарх шар нарни дорк
Һазр-теңгрин киисн болгсн,
Һалвин дөчн түмн хаани
Төр тогтагсн кен гидг күмбч?
Кенә көвүмбч?— гиҗ сурҗана.
Өмнәснь Әср Улан Хоңһр келҗәнә:
- Угт Ширкгин ач гиҗ нама келдг,
Төмлгт хаани күүкнәс һаргсн
Төмлгтин зе гиҗ келдг,
Төвшүн Бөк Мөңгн Шигшрһин
Көвүн гиҗ келдг,
Мергн Зандн Герлин хөрн хойр наснднь
Үүдн бүтҗ һаргсн,
Агчмин зуур
Арвн хойр хүвлдг,
Әәх маңһс хаадуд
Әмдәр кел бәрҗ авб чигн,
Алҗ ядад орксн,
Зун җилд зовлң үзв гиҗ,
Ях гидг уга,
Зурһан җилд
Маля сулдхл уга гүвдв чигн,
Амн үгән алдҗ келәд уга
Зөрмг Улан Хоңһр гиҗ нама келдг.
Чи кен гидг нертә күмбч?
Кен хаани элчвч?
Хааһас хааран йовгсн күмбч?
Би чамаг
Зун орни зутаһул гиҗәнәв,
Зурһан орни андн гиҗәнәв!
Өмнәснь эн хаани элч келҗәнә:
— Нутглгсн нутг минь
Нарн суухин ар бийд бәәдг.
Нәәмн түмн маңһс хааг
Номдан орулҗ йовгсн,
Долан төрләс нааран
Төрән алдад уга
Догшн Хар Кинәс гидг хан бәәдг.
Түүни әминь сәкгч,
Аллдх маңһсин орнд
Алдршгсн нәәмн түмн баатрта,
«Нарн суух үзг
Цуһар мини!»— гиҗ суудг гинә.
Зун орнд
Зөрмгәрн алдршгсн болдг би.
Зурһан орнд
Бөкәрн туургсн болдг би.
Зөрмг Улан Хоңһр,
Чамла золһлдна гидгнь энв?
Шатр болгсн бумблвичн
Балвлс гиҗ йовла би,
Шарин дөрвн киидичн
Хоосрулс гиҗ йовла би,
Дөш болгсн таңһчичн,
Дөрвн зүсн малычн
Дөрәтә көл доран дагҗулс гилә би,
Дүүвр Улан Хоңһр, чамаг
Әмдәр кел бәрс гилә би!—гиҗ келәд,
Өнчн ярһа модн иштә
Тал зандн маляһарн
Толһаһинь дәврүләд,
Дола-нәәм дарад одв.
Арнзл Көкнь
Амндан күч өгл уга тууляд һарад одв.
Барун аминь эргүлҗ татад,
Бәрн хәрү дәврәд,
Бат зандн дуулхта толһаһинь дәврүләд,
Базг Улан Хоңһр
Бас дола-нәәм цокад одв.
Өндр Цаһан уулын ора деернь
Өлкәдгсн хойр күлгин
Нәәмн туру сольвлдулн
Тоңһа татлдад одв.
Хад цаһан чолунд
Өргәрн дөңнлцв.
Ор һаргсн хойр баатрин бийснь
Уулын ораһас урудн бууһад,
Дота бийдән хадгсн
Дольңһр хар болдан суһ татлдад,
Давсгин экәр
Дола-нәәм сиичлдәд одв.
Әәвлхәдән хадгсн
Алтта мишлән суһ татлдад авб.
Дүүвр цаһан далыннь баяһар
Далн тав дарлцад өңгрлдв.
Эрклүһин Мөңгн Цаһан уулын белднь
Эн хойр баатр
Эгц дөчн йисн хонгт
Эрглдәд зодлдв.
Уулын олн хортн
Белдән һарч һәәхв,
Усни заһсд сәәрглдән һарч чиңнв.
Алмс болдар ирлгсн,
Махн болдар мөрглгсн
Догшн хар болдиһән
Хаңһл мөңгн герәснь
Хәңкнтлнь суһ татлдад авб.
Эвтә хойр мөрни шүрүһәр
Эрглцҗ ирәд,
Дөш зооһан дөврүләд,
Дәәни олн хуйган
Давхртнь ут цоклцв.
Үлд-юуһан суһллцад,
Арнзл хойр күлгин
Оңһн делинь түшлцәд,
Әмни хар цусан
Алд дүңгә асхлцад,
Авлцҗ ядлцв.
Талвин Цаһан көдә дотр
Тавта хойр күлгән
Таг болтлнь сөөһәд,
Дәәни лүвциһән тә татлдад,
Бун, сун сууһад,
Бухин арсн шалвран
Бульчң талан эвкәд,
Арслңгин сәәхн мекән һарһад,
Аль сәәхн идән һарһад,
Авлцҗ ядлцв.
Ар авад ачлдв,
Ар, өмнән
Өндән-өндән селҗ цоклдв,
Өөһин дунд
Уулын дүңгә хойр баатр онцлдад,
Дөрвн күдр цаһан мөчәрн
Дөрв көлдәд унхлань,
Оһтрһуд улан тоосн хадв.
Ә дүүрән хойрт
Алтн делкән орн догдлв,
Урһгсн ут зандн модн
Ораһарн һазр савҗ һаңхв.
Авлцҗ-ядлцҗ оркад,
Арһ эн билтә гиһәд,
Арслңгин Бөк Цаһан
Ар авад ачв.
Догшн таша деерән
Дола-нәәм сегсрәд авб.
Өөр дөрвн түвиг
Догдлтл цокад одв,
Ора һаргсн арслң
Тәвл уга дарҗ йовна.
Терс ик чидләр
Тууляд һарн гив чигн,
Тесш уга альвн арслң
Зерглгч күзүнднь
Зес мөңгн тохаг шигдән дарв.
Дарв чигн,
Дөрвн үзгтән телн тулгсн
Дөрвн күдр цаһан мөчән
Бөклзл уга йовна,
Дөш цаһан маңнаһан
Шүрүн цаһан элснд күргл уга йовна.
Дөрвн сө, дөрвн өдрт дарв.
Тавдгч өдртнь
Әср Улан Хоңһр дарҗ бәәгсн
Арслңгин Бөк Цаһанд
Келҗ бәәнә:
— Чи бидн хойрин
Эн наснд манд өшән уга эс билү?
Эн хойр хаани тер булалдад,
Ээҗәсн һаргсн хойр
Эмнг цаһан бийән
Эҗ уга һазрт
Эвдн балвчад,
Деер һаргсн чи би хойр
Амн хамр хойрарн
Әмни хар цусан
Асхлцх манд юн болв?..
Таалл чини болв,
Тав деерчн һарв.
Ца толһа,
Алтн Цееҗ аңхн түрүн нама
Арслңгин Цаһан уул деер
Арвн долан хонгт
Арһ эс таслгсн болхла,
Яах санҗ би чамаг?
Тав деерән һарвч,
Тавлҗ күл!— гив.
Дөрвн күдр цаһан мөчән
Дөрвн үзгәд теләд,
Дөш цаһан маңнаһан
Шүрүн цаһан элснд
Дөңнҗ кевтв.
— Намаг авч одад,
Альк арһар засв чигн,
Алҗ йир чадхнчн угач,
Аштнь өшәтн болвза бидн,—гив.
Сарвлзгч дөрвн мөчинь
Сәәр деернь тееглҗ күлв,
Күзүнднь күмн-әмтн һарһҗ эс болдг
Күнд шар шинҗүр зүүв,
Көк Һалзн күлгин
Туг сүүләснь батлҗ уйв.
Хурдн Улан деерән һарад,
Көк Һалзн күлгинь
Барун һартан көтлв.
Орх шар нарни көл темцәд одв.
Өдр гив өнҗл уга йовна,
Сө гив хонл уга йовна.
Манр цаһан бийнь көк балм болв,
Маңхн цаһан толһаһарн һазр тулад,
Алс-булс авад,
Бумин дагнин Хоңһр,
Аһу ик идән һарһад,
Хойр һаран сольвад,
Бул торһн күләг таслн гихнь,
Хойр һариннь баһлцгтнь
Бул торһн күләнь
Улм хөөнән шигдәд орна.
Хурһн болһниннь үзүрәс
Цуста улан шүүсн цүврнә.
Арслңгин хойр күлгин шүрүн хурднд
Алс-булс тусад,
Хад чолун харһ хойрт
Хаҗу хәврһәрн мах элҗ тусад,
Бумбин цаһан цееҗнь
Будң ик харңһу болв.
Болд малъя зүркнь
Әәвлхәһинь гүвдәд бульглв.
Нарн сар хойриг
Сүрәрн дарх чирәнь
Үмсн өңгтә болв.
Нәәхлсн сәәхн урһа зандн мет нурһнь
Нумн мет болв.
Ө һол дәврәд орад ирхнь,
Олн шовун
Оһтрһуд хальн чишкҗ,
Өврн дахҗ нисв.
Уул дамҗад иргсн цагтнь
Олн хумстн белдән һарч,
Уульн һәәхв.
Ус һатлад ирхнь,
Олн заһсн сәәрглдән һарч һәәхв.
Хаалһ деернь хәрүләд идүлҗ бәәгсн
Миңһн улан хөн
Харһлдн дәврәд ирв.
Хәрүлгсн күнь—
Нәәмн наста
Нарн Улан көвүн,
Хотһр хар дааһта,
Гент үзн чочад,
Харһлдад ирв.
Уул бөгтрм бөк,
Ор төгәлм уната
Оцл Көк Һалзнынь үзн таньв.
Ар бийднь хәлән:
— Зун орндан зөрмгәрн һаргсн,
Зурһан орндан чниргәрн һаргсн,
Зермг Улан Хоңһр минь яһлач?!—
Гиҗ келәд, уульн дахв.
Хотһр хар дааһан гүвдәд,
Хоорнднь ортлнь,
Хурдн улан күлгән:
— Чу!—гиһәд одв.
Хойр, һурв сааҗ күцҗ ядв.
— Җе! Арһ уга!
Алдр богд Җаңһр
Әмд бәәдг болхнь,
Арнзл хурдн Зеердин
Дөрвн хар турунь
Мөлт эс тусгсн болхнь,
Аһр зандн армин
Һурвн мөңгн шигшрһнь
Тас эс тусгсн болхнь,
Әминь сәкгсн
Зурһан миңһн арвн хойр баатрнь
Амр менд бәәхнь,
Чамаг, угичн долан үйдчн таслад,
Өнчн Улан Хоңһр,
Орчлң селгәтә болхнь,
Удл уга эн өшәһән авх!—гиһәд
Хөөһән хаяд,
Хойр ил һазрт
Хотһр дааһар дахҗ ядв.
Бараһинь алдв.
Хөөндән ирәд, хотн өедән көөв,
Хотндан орулҗ оркад,
Алтн Цееҗин хөөч санҗ,
Гелг Йондн уулта,
Гер шил бәәшңтә,
Ниңмр Делг гидг күүктә.
Нимн Делг аһдан:
— Алдр нойн богд Җаңһрин
Әср Улан Хоңһринь
Әәх маңһсин элч
Әмд кел бәрәд
Авад одв...—гив.
Тиигхлә көвүнәс аһ сурҗ бәәнә:
- Ямаран кевәр авч йовна?
- Сарвлзгч дөрвн мөчинь
Сәәр деернь тееглҗ күлҗл,
Күзүнднь күмн-әмтн һарһҗ әс болдг,
Күнд шар шинҗүр зүүҗл,
Күлг Көк Һалзныннь
Туг мөңгн сүүләснь
Батлҗ уйҗл.
Бумин дагнин Хоңһр,
Аһу ик идән һарһад,
Бул торһн күләг
Таслҗ ядад йовнал.
Бурхн цаһан толһаһарн
Һазрт тулн йовна.
Хад чолуни
Хатуһарнь чирәд одв.
Хату модни
Үргсәр чирәд одвл,—гив.
Аһ келҗ-сурҗ бәәнә:
— Чавас! Тер көөрк минь!..
Нарн һархин үзгт,
Нәәмн миңһн ик хаани нутгт
Бөк гиҗ алдршҗ эс билү?
- Нарт делкән орнд чаңһ, зөрмгәрн
Тасрха һарч эс билү?
Төрк маңһс дәәни нүүрт
Зөрмг эс билү?
Нарн суух үзгт
Манла теңцх юн күн билә?—гив.
Босн түргдәд,
Богшрһан дүңгә мөндр хар нульмсан
Асхрулад ууляд:
— Җе, көвүн, өтр йов!
Алдр Җаңһрин зергд
Өтр күрч зәңг өгич!—гив.
Көвүн хурдн хар дааһан унад һарв.
Өдр гив өнҗл уга дүләд одв,
Сө гиҗ төөрл уга дүләд одв.
Зә уга завдад йовна,
Завср ута һуйдад йовна.
Эгц хойр сар дүләд,
Эзн Җаңһрин бумблваһинь
Маңна деер унһаһад ирв.
Эгц дөчн йисн хонгт дәкҗ дүләд,
Шар алтн хавхин үүднд
Һал үдлә күрәд ирв.
Келмрч Ке нойн Җилһн йовҗ-йовҗ:
- Чи юн көвүмбч?— гиҗ дуудв.
- Алдр нойн Җаңһр...—гиҗ амндан келв,—
Әср Улан Хоңһр-..—гиҗ дарунь келв.
Хурдн хар дааһнаннь
Буру бийәрнь киисв.
Сургсн Җилһнә болд маля зүркнь
Әәвлхәһинь гүвдәд бульглад одв.
Богд Җаңһрин зергд гүн орв.
Тәвн хойр дуңһраннь дунднь орҗ ирәд,
Алдр нойн богдын гегәһинь
Чик ширтәд зогсв.
Алтн Цееҗ,
Ам тосн сурҗ бәәнә:
- Ә-ә! Җилһн минь,
Келх үгән келхнчн!
- Мең шар алтн хавхин амнд
Нег көвүн ирәд,
«Хоңһр, Җаңһр!»—гиҗ келәд,
Хөөннь үг уга,
Хотһр хар дааһнасн унҗ одв,—гив.
Толь мөңгн түнтгән
Тохалдҗ нөөрсгсн
Алдр Җаңһр аңхрн соңсад,
Мөңгн мөңшүр ширә деерән өсрн тусв.
— Көвүһән авч ир!— гиҗ зәрлг болв.
Хальңг Җилһн нойн
Хаани зергд авад ирв.
Өвр деерән көвүг авад суув.
Хан Җаңһрин гегәһинь үзәд,
Харһцан харһад одв.
Харһад одгсн көвүнд
Алтн хүвңгин усиг
Арв дәкҗ цутхв,
Амн-келн орхш.
Ачта бурхдын зокагсн
Әдстә цаһан мирдәрн эдс өгв.
Әрә гиҗ келн-амн орв.
— Өлсн, ундасн дүлсн көвүнд
Әрк кеҗ өг!—гиҗ зәрлг болгсн цагт
Әрк кеһәд өгв.
Ундасгсн ундн хәрв,
Өлсгсн гесн цадв.
Өөдән-уру солигсн нүдн чикрв.
— Җе, көвүн, кел,
Ю соңсвч, ю үзвч?— гиҗ зәрлг болв.
Әл уга, адһл уга
Көвүн чик-бит хәләһәд,
Чилгр мет уульн медүлҗ бәәнә:
— Зүүдн болгсн, богд минь,
Гегән дундан әәлдгтн,
Зөрмг Улан Хоңһрнтн
Догшн маңһс хаани элч
Сарвлзгч дөрвн мөчинь
Сәәр деернь тееглҗ күлҗ,
Күзүнднь күмн-әмтн әс һарһдг,
Күнд шар шинҗүр зүүҗ.
Сәәхн Көк Һалзныннь
Шур мөңгн сүүләснь батлад уйҗ,
Хад чолуни хатуһар
Харһнан үргс хатхулад одв.
Аһу ик чидлән һарһад,
Хойр һаринь сольвад күлгсн
Бул торһн күләһинь
Таслн гих болв чигн,
Хурһдыннь үзүрәс
Хурдн улан цуста шүүсиг цүврүләд одв.
Көвүни үг аңхрад,
Хан Җаңһр зәрлг болв:
— Не, әмн мет
Зурһан миңһн арвн хойр минь!
Орх шар нарнь кел дор нутглгсн,
Өөрк дөрвн түвиннь эзн болгсн
Кинәсин элчд
Орчлңд ута Арг Улан Хоңһран
Кел бәрүлҗ оркад,
Ода ю хәләҗ сууй?— гиҗ зәрлг болв.—
Алтн Цееҗ, аңхн түрүнд,
Алдл уга келҗ эс билү чи?
Әәлдҗ дәкҗ эс медв чи?
Арһ ута Кинәсин дәәнәс ирәд,
Чамаг нә-җә кенәв!— гиҗ
Хәәлн зәрлг болв.
— Номһар буульгсн
Хурдн цаһан итлг минь билә!
Алтам-минь һолд
Алтн бахн минь эс билу?
Ногтта һәрдин көвүн минь!
Түлүлцгсн маңһсин дәәнднь
Төмр җидин үзүр минь эс билү?
Түмн хөөнд довтлдг
Түүкә улан чон минь!— гиҗ
Зәрлг болв.
— Ә-ә, Җилһн дарһ минь,
Җиндмнин хурдн Зеердим
Авч ир!
Арг Зул Маңнад зәңг өгич,— гив,
Докъя докад оркхлань,
Зурһан миңһн арвн хойр баатр
Мөрдүдән тохулв.
Арнзл хурдн Зеердинь
Авч ирәд, тавлн тохв.
Ардк үүлән
Алдр Бөк Мөңгн Шигшрһ
Арслңгин Очр Герл хойрт даалһв.
Ава Гернзл хатндан зәрлг болв:
— Эн Алтн Цееҗин хөөч көвүг
Намаг амр менд иртл минь,
Сансарнь җирһәҗ бә!
Шаҗн деед богд Җаңһр
Шаңхгта хурдн Зеердән
Чимүлҗ тохулад көлглв-
Көк зандн арман
Көндлң дүүрв.
Әмни сәкүл зурһан миңһн
Арвн хойр баатран
Ардан дахулв.
Арвн тавн наста
Догшн Шоңхр гигч баатр,
Дуттутаһан бәәхдән
Долвң шар нарни өңгтә,
Дугтуһаснь һарһад авхнь,
Долан нарни герлтә,
Йисн өңг торһар чимүлгсн
Йирн тавн шар алтн догта
Манр шар алтн туган
Хурдн хар саарлын
Барун дөрәдән давшурлад,
Богд Җаңһран
Баатрмудтаһинь ардан дахулад,
Бум күцгсн бурхнаһан зөв эргәд одв.
Орх шар нарни
Ар көл темцәд одв.
Олн түмн маңһсин
Ор темцәд одв.
Зүүдн харһа тагтан һатлад одв,
Зүркн шатин ам дамҗад одв.
Эгц дөчн йисн хонгтан дүлв.
Арслң Күнд Һарта Саврин
Хурдн Күрң мөрн
Арвн һурвн
Зурһан миңһн баатрмудын дотрнь
Амндан күч өгл уга,
Ө дотр
Очн мет өсрәд йовна.
Алдр нойн богддан дуудн,
Аңхрҗ йовна:
— Догшн Хар Кинәсин бәәр
Өөр болтха, урлда төвий!— гигснд,
— Җе!— гиҗ алдр богднь
Зәрлг болҗ йовна.
Тәвүр мөңгн тахин үзүр таш гив—
Тавта Саврин Күрң Һалзн мөрн
Тавн берә һазр өсрәд одв.
Түүни дарунь
Бульңһр Алтн далата,
Будта өндр уулта
Бульңһрин көвүн Санлын
Хурдн Буурл мөрнь һарад ирв.
Түүни дарунь
Алдр нойн богд Җаңһр
Төрин дөрвн хаанла
Ата-марһа кеһәд,
Авлцҗ-ядлцҗ бәәнә гих
Зәңгинь соңсад,
Цаһан тавгта Хар Кеерән унад,
Үүдн эңтә эгц найн хойр
Көк җилңгән авад агсад,
Телңгүдәр телҗ бәәһәд көвчлүлсн,
Тевк деернь тек хуц хойриг
Теврлдүлн сиилгсн,
Бәрүлинь батлн зургсн,
Барс өтг хойраг
Базһлдулн сиилгсн,
Йирн текин өврәр зүүһәд кегсн,
Едр хар адрундан алтн онта,
Үүдн эңтә Көк Җилңгиг онлад,
Оһтрһуд күрн алдад,
Урһа зандн модна ора деер
Уяд унҗулсн
Кивн шар торһи утциг
Эндл уга харвад,
Алдр нойн богдинән
Тер шаҗн хойраһинь авад өгсн
Хавтын Өңг бийин
Хурдн Хар мөрн һарад одв.
Түүни дарунь
Келмрч Ке Җилһн нойнь
Цөклңгин бийтә,
Цөмчргсн бәөдлтә,
Цөм өңгтә делтә
Задын үүлни өңгтә
Залу хурдн Алг һарв,
Түүни дарунь Махаһалын адуч
Мальһд Зул алдр хаани җич,
Дала Замб хаани ач,
Дарвд хаани көвүн
Дагнян Алтн Цееҗ,
Шагҗмунь бурхнь көлглҗ йовх цагтан
Шат алтн тамһан дарад өңгрсн,
Зуңквин гегән келглсн цагтан
Зу Түвдин бахн тамһ дарад өңгрсн,
Дөчн дөрвн эз тегәлҗ,
Дөрвн миңһн теңгс һатлҗ
Найн түмн занд ивтлҗ,
Нәәмн миңһн уул эргәд,
Өмн хойр көлиннь белвнцгтнь
Торм темәни толһан дүңгә
Хойр әңг шар усн һаргсн
Эрт, урд, эзн Җаңһр,
Эн Шавдлан авх цагтан,
Эрклүһин Мөңгн Цаһан уулас
Бә кеһәд урлда кеснд
Эрвлзгсн Зеердәс минь
Бүкл арһмҗ турш һарв гиһәд,
Көк дархна күнд хар алхар
Күлг Уланим минь өмн хойр белвнцгинь
Балвлулла гиһәд, аминь татад йовна.
Арвн хойр баатрин мөрд
Цувн һарад одв.
Әмин сүүлд
Арнзл Зеерд инцглҗ эс гүув:
— Не, сәәхн хурдн Зеерд минь,
Догшн ор зөрҗ йовналм бидн,
Арвн хойр сара һазр эс билү?
Эмн мет өврлгсн
Аһасн доталдг әс билү би?
Ончлгсн һанцхн көвүнәсн
Доталдг эс билү бн?
Эврәннь эмн улан һол
Әср Улан Хоңһр хойран
Алькинь доталх би,
Алькииь һазалх би?
Эрднь делтә, сувсн сүүлтә
Эрвлзгсн хурдн Зеерд минь,
Эн үгиминь соңс!
Эс соңсдг болхнчн,
Дөрвн күдр цаһан мөчичн
Эҗ уга һазрт
Өтн хорха хойрт идүлх би,
Арсарчн арин олн баавһанрар
Адсх кегүлнә би!
Эн зәрлгин сүүләрнь
Арнзл хурдн Зеерднь
Ө дотр урһгсн
Ут зандн мод дәврәд ирв.
Ора деегүрнь һәрәдәд оч тусв.
Талван цаһан көдә дотр,
Тав-зурһа бухн туульв.
Татур олң хойрнь сулдад өгв.
Арнзл сәәхн Зеерднь
Аю дундан
Аман аңһаһад шуукрв.
Самбл нертә салькиг
Сәәхн Зеердинән омрунднь татв,
Арвн тавн хонгин адгтнь
Алхад-алхад өңгрәд һарч йовна.
Арг Зул Маңна
Тәвн алд элмн торһн цулвринь
Бурхн цаһан маңнадан әдсләд,
Хадг мөңгн бүүргднь
Оран хавчулҗ өгв.
Арнзлын ар бийднь тоосинь алдад,
Арвн тавн хонгт хоцрв.
Цееҗин дүрклүһнн хурдн Уланинь
Күцәд ирв,
Күрәд иргсн цагтнь
Мөңгн цаһан дуулхан һартан авад,
Бурхн цаһан толһаһарн һурв мөргәд:
— Бурхн җиндмнин хүвлһән богд минь,
Әәх маңһсин орнд
Амр түргн мөрлҗ күртн!
Әмн мет Хоңһран.
Авч күрч аңхртн!
Алдр Җаңһр зәрлг болв:
— Гүҗрмг Гүмбин
Хурдн Харин тоосинь алдад
Кедү хонв чи?
Алтн Цееҗ келҗ йовна:
— Алдр нойн богд минь,
Урҗ өдр, һал үдлә
Тоосинь алдла би.
Арвн хойр баатриннь
Күлгүдинь күцн давад одв.
Күнд Һарта Саврин Күрң мөрн,
Эргд Домбин Санлын
Эрвлзгсн җора Буурл мөрн,
Эн хойр күлгәс бишңкинь күцәд үлв,
Эгц һурвн хонгин эцс дотрнь
Эрвлзгсн хурдн җора Буурлыг
Күцәд ирв.
Санл келҗ йовна,
Сәәхн Буурлан заңдҗ йовна:
- Догшн Хар Кинәсин бәәрн күртл
Арнзл Зеердиг алдл уга дах,
Мөңгн цаһан ууд холвад нов.
Хоцрдг болхнчн,
Алтг мишлән
Әмндчнь Читать дальше