Җаңһр [на калмыцком языке]

Бумб дала гидг дала дүүрн делдүлгсн,
Бас Замб түвән дүүрн делдүлгсн
Шикрлүһин өр дунд,
Шилтә Зандн һолын адг дунд,
Өргн Шарту нертә далан цутхлңд,
Өндр Маңхн Цаһан уулын довтлгч омрун дор
Арата арвн хойр уулын девсң дор
Алдр Җаңһрин өргә далн саяр делдүлв.
Бумбин Цаһан өргәг
Найн дөрвәр термлгсн,
Термин миңһәдәр уньллгсн,
Уньн-юуһинь
Арслңгин соя-юуһар шахулгсн,
Терм-юуһинь
Даң заани сояһар кевлгсн,
Мал улан ширәр ширдгсн,
Маҗ малын тосар өңглгсн,
Күдр зандар эрклгсн,
Күҗ улан зандар харачлгсн,
Еңгр цаһан мөңгәр цаһрглгсн,
Өнчн зандар шорлгсн
— Бумбин өндр цаһан өргә.
Хашлһтын нәәмн миңһн шар алтн хасвчта
Далн богдын
Дарвд алтн хасвчд
Арслңгин бәәдлтә
Арг Улан Хоңһр ахта
Арвн хойр сәәни көвүг
Дарн зуруль зурхдан,
Дөчн дөрвн иртә,
Дөрвн миңһн күрлгтә
Догшн шар болдыг
Йөрг цаһан өрчднь сольвлдулад зурла.
Һулзу мөңгн ишинь
Һариннь тавн хурһар суһлн алдад,
Дәәни йосар гилилдгсн,
Өр Замб түвд
Җилв, бах, ширг
Ташр һурвлаг көн сөргәд,
Сай дундан далван бәәнә.
Бумбин өндр цаһан өргән өмн бийд,
Бумб далан көвәд
Бум җува бурхнань бүүрлв.
Тал дунднь
Талвин цаһан хурлнь бүүрлгсн,
Таңсг Җаңһрин өлзәд
Тавн сай шевнр
Тана-мана уга дүрклгсн бәәдг.
Бумбин цаһан өргән ард
Туц найн хойр зандн һолан
Дүүрәд үлгсн,
Дуңшур таңһч
Дуут богдын өлзәд уняртгсн бәәдг.
Үкл уга мөңкин орта,
Үвл ута зуни орта,
Үрглҗд җивхлңтә
Баатр Бумбин орта.
Өрин улавр шар нарн
Улавтрҗ һарна,
Увъяр өңгтә ноһань шавшн һарна,
Үдин тамбл шар нарнь мандлҗ һарна,
Тарнь хар батхннь
Җиргҗ һарна,
Җирклң хурнь орна,
Җивсрң нарн һарна.
Үүниг эзлдг күмнь кемб гихнь:
Һундгч насндан
Һучн тугин үзүр хуһлгсн,
Һурвн бәәрин ам эвдгсн;
Дөндгч насндан
Дөчн тугин үзүр хуһлгсн,
Дөрвн бәәрин ам эвдгсн;
Тавдгч насндан
Тәвн тугин үзүр хуһлгсн,
Тавн бәәрин ам эвдгсн;
Зурһадгч насндан
Зурһан бәәрин ам эвдгсн,
Зул алдр хааг
Номдан орулгсн;
Доладгч насндан
Долан бәәрин ам эвдгсн,
Дорд орни
Догшн Шар Маңһс хааг дорацулгсн;
Долан насндан
Догшн Ширкгин үүл
Һар деерән авгсн,
Деерәснь татх
Делин оңһа уга,
Дорасн оргх
Сүүлин оңһа ута,
Һал деерән һагц,
Һазр деерән дегдәмл,
Бодң Зула хаанн җич,
Бумб Зула хаанн җилик,
Мергн Торчин ач,
Үзң алдр хаани үрн,
Үклдтл чавчлддг
Үйин өнчн Җаңһр гидг.
Дорин долан орни зүүдн,
Деедин арвн хойр орни күсл,
Түвин дөрвн хаани зүрк булагсн
Эзн Җаңһр гиҗ,
Эргм миңһн хәрдән дүүрән болгсн
Эзн Җаңһр гидг күмн.
Татад оркгсн.
Таҗ торһн көшгин өмн бийд,
Дөчн дөрвн көлтә
Дөлдү мөңгн ширә деер
Долан наста Җаңһр
Дуут Бумбин ор эзләд,
Лаври торһн түнтгиг
Дурта талан тальвад,
Болд хар тохаһар
Булцртлнь тохалдҗ,
Догшн һәрдин нүдәр
Дор, деер соляд суудг.
Әүн Цаһан теңгсин көдллһнд,
Ончта Цаһан уулын белд,
Арвн хойр теңгсин нииллһнд
Алтн шар бәәшң делдүлгсн,
Дөчн дөрвәдәрн демнүлгсн,
Дөрвн миңһәдәр тулулгсн,
Арслңгар шатлгсн,
Алтар тавцңнгсн,
Зес уга алтар зееглгсн,
Зедкр уга җиндмнәр кеерүдгсн,
Һал улан шиләр нүдлгсн,
Һалвр улан зандар терзлгсн,
Ора-юуһинь очрлгсн,
Очр-юуһинь бумблгсн,
Бумб-юуһинь цацглгсн,
Цацг-юуһинь
Орчлңд җилкдүлн делдүлгсн бәәдг.
Үүниг эзлдг күнь кемб гидг болхнь:
Күлг мөрән дәәсн дундан элднүлгсн,
Көвч бийнь ном дундан элднгсн,
Күлкү нәәмн зун наста
Көгшн Ширкг эзлгсн,
Нег цагин аңхнд уняртгсн бәәдг,
Өмн бийднь бурхнань бүүрлгсн,
Тал дунднь
Талвин цаһан хурлнь бүүрлгсн,
Эзн Ширкгин өлзәд
Тавн сай шевнр
Тана-мана уга дүркләд бәәҗ.
Шикрлүһин өр дунд
Шилтә Зандн һолан дүүрәд үлгсн,
Тавн сай таңһч эзн
Ширкгин өлзәд
Тана-мана ута дүрклгсн бәәдг.
Арта Зандн уулын белд
Аһр зандн өргә
Арвн хойр орни тууҗ болад
Умшулгсн бәәдг.
Өмн бийднь
Бум җува олн
Бурхнань бүүрлгсн бәәдг,
Тал дунднь
Талвин цаһан хурлань,
Таңсг эзнәннь өлзәд
Тавн зун шевнр
Тана-мана уга дүрклгсн бәәдг.
Ард бийднь
Әрүн Цаһан теңгс дүүрәд үлгсн,
Бумбин тавн сай таңһчнь
Мөн эзнәннь өлзәд дүрклгсн бәәдг.
Минь үүниг эзлдг күмнь кемб гихнь
Байн Бамбл хаани ач,
Һаҗг алтн хаани
Һагц үрн,
Дәәлдсән алдад уга
Дарвд Алтн Цееҗ эзлгсн,
Нег цагин аңхнд уняртгсн бәәдг.
Гүн Хар далан көвәд,
Гүш Зандн уулын белд
Гүш зандн өргә
Гүн арвн хойр орни
Тууҗ болад умшулгсн бәәдг.
Өмн бийднь
Бум җова
Бурхнань бүүрлгсн,
Тал дунднь
Талвин цаһан хурлань бүүрлгсн,
Тавн зун шевнр
Таңсг эзнәннь өлзәд
Тана-мана уга дүрклгсн бәәдг.
Гүш зандн өргән ард
Гүн Хар дала дүүрәд үлгсн,
Бумбин долан сай таңһч
Мөн эзнәннь өлзәд
Тана-мана уга дүрклгсн бәәдг.
Үүниг цуһараһинь
Эзлдг күмнь кемб гихнь,
Арвн цаһан хурһн деерән туган авгсн,
«Әмтн делкә цуһар мини!»— гиҗ
Суудг күмнь кемб гидг болхиь:
Үзңгин үрн
Үйин өнчн Җаңһр
Эзлгсн суудг.
Бумб дала гидг дала түшлһтә,
Бумб дала гидг дала
Өдр дундан һурвн күрлһтә,
Өрүнь алднд
Өрү талан күрлһдг,
Күсл хацһагч җиндмнь элсәр
Шаргад урсад бәәдг;
Асхнь алднд
Адг талан күрлһәд,
Алтн мөңгн хойр элсәр
Шаргад урсад бәәдг;
Һал үдин аңхнд
Һаслңтахн Бумб дала
Хойр эргән гүвдәд
Дольгалгсн бәәдг;
Гүүнәннь кемҗәнь —-
Бум нәәмн түмн берә гүн,
Өргнәннь кемҗәнь —
Тунҗур мөңгн толһата,
Улавр мөңгн өрвлһтә,
Эр барсин зүрктә,
Күүкн бүргд шүүрлһтә,
Туулҗн шар-цоохр итлгнь девхләрн,
Йирн берә һазр девдг
Йир хурдн итлг
Зууран күүклҗ һатлм
Өргн Бумб дала.
Хан нойн Җаңһрин дала гиҗ
Хәрин долан миңһн хаани зүүдн болв.
Бумбин Цаһан уул түшлһтә.
Шиңгх бийәснь
Шил һәрдин өңг һарна,
Нарн һарх зүгәсн
Наста арслңгин дүртә.
Маңхн Цаһан уул гиҗ
Хәрин долан миңһн хаани
Күсл болҗ бәәдг.
Бумб далала әдл
Далн дала эзлгсн
Далн хойр хаани орн —
Үүниг цуһараг эзлдг күмнь — Җаңһр.
Хаврин сар урһад ирв.
Хан деед богдд цаһа бәрхәр,
Гүмб тавг Хәәсн Харан
Тохулгсн бәәдг.
Елдңгүдин һурвн миңһн бийәр
Елдң богддан цаһа бәрхәр
Шиигәд мордв.
Гүн Хар дала үрүдәд,
Гүүдг улан тоосан алдад җиңив.
Тер одв гих дууһар
Алтн Цееҗ
Агсг Уланан тохулгсн бәәдг.
Әмн дундан хадһлсн елдцгүднн
Һурвн миңһн бийәр
Елдң богддан цаһа бәрхәр
Шиигәд мордв,
Арта Зандн уул көмләд,
Әср улан тоосан алдад җиңив.
Тер одв гих дууһар,
Богдын Һучн тавн бодң болад,
Далн хойр далан хаадуд
Дала богдан темцәд шииглдгсн йовдг.
Тоолг нертә уулар
Тооһан алдад һарв.
Туң найн хойр зандн һолан дүүрәд орв
Саадг Йоңхр уулар
Сай, җова, дуңшур күцәд орв.
Сән богдын һазад бийәр
Долан түмн дуңшур күцв.
Баатр богдын цахртан
Багтмарн орад нирглдсн бәәдг.
Баруни олн сәәдүд
Баруһан олад суув.
Баруниг ахлдг күмнь кемб гихнь:
Баатр Бумбин ориг ухаһарн һаргсн
Алтн Цееҗ Ахлад суув.
Зүүни ахлдг күмнь кемб гидг болхнь:
Зүүдчәрн нер һаргсн
Зүүдн нойн Гүмб ахлад суув.
Барун, зүүни сәәдүд:
- Кем бидн угав? — гиҗ
Ацһлагсар суудг.
- Тедү аңхнд
Шикрлүһин көвәд бәрүлгсн
Бамбр зандн өргәтә
Базг Улан Хоңһр али? — гилдгсн бәәдг.
Тедү аңхнд
Дөчн дөрвн көлтә
Ширә деер суугсн
Шилвлзгсн Улан Хоңһр зәрлг болв:
- Богдын һучн тавн бодңгуд,
Далн хойр далан хаадуд,
Дала богдын зергд
Бәәдг кевтә юмб...
Күүкн Цаһан мөрч,
Көк Һалзн күлгим тох.
Күүкн Цаһан мөрч
Күдр маштг Цәвдриг
Тавинь олҗ тохад,
Натр зандн һанзһд
Көк торһн цалм һанзһлад мордв.
Арг Улан Хоңһрин
Әмн дундан хадһлгсн
Елдңгүдин һурвн миңһн баатрас
Һурвн зун баатр шалад мордв.
Хаңһл Көкиг бәрхәр
Харһат һолын экәр
Тарад бәәрлгсн
Хаңһл йисн түмн
Көк һалзн тунҗрмудыг
Хәәкрәд хамв.
Күүкн Цаһан уулар көмлүләд,
һал үдин аңхнд
Күүкн Цаһан теңгст
Күрҗңнҗ шахад услв.
Хаңһл йисн түмн көк һалзн тунҗрмуд
Хад чолу туруһарн савад орв,
Хавц ташад, ус уув.
Хаңһл сәәхн көк
Хур хойр чикәрн
Хурмстан хатхад,
Хурц хойр нүдәрн
Һатцин долан миңһн уул ташр харад,
Уйдхан санад түүвдгсн йовдг.
Күүкн Цаһан мөрч
Доклзгсн Цәвдриг
Долан миңһ һуйдад
Дуһилгсн бәәдг.
Нәрн цаһан дууһар хәәкрәд,
Нәрхн Цәвдр мөриг
Нә уга цәвдәд,
Нәрхн Цәвдр мөрн
Барун талан нүрәд,
Барун дөрән гинҗ шүүрәд,
Зөрән улан көөсән цацад,
Доклзгсн Цәвдр
Доран бухад оврңнв.
Хад чолунд турун мелтртл девсңнәд,
Хала мөңгн уудан дөлитл өлкәдәд одв.
Күүкн Цаһан мөрч сүүҗлдҗ сууһад,
Натр зандн һанзһасн
Көк торһн цалман тәәләд авб,
Дуң цаһан һартан
Долан миңһ ораһад авб.
Хацһл сәәхн Көкиг
Агтын өргнд дәврв.
Өндр күлгжн дораһур,
Боһнь күлгин деерәһүр,
Еңсг сәәхн толһаһан
Ялмн сәәхн хаадан авад,
Йилвин йисн җова бухад һарв.
Күүкн Цаһан теңгсиг
Күдр һурвн булңгинь
Ташр һәрәдәд һарв.
Доклзгсн Цәвдр
Дел дөрвн булңгинь
Ташр һәрәдәд, әср Көкин арднь орв.
Күүкн Цаһан теңгс көвәлүлн көөв,
Күдр Зандн һолынь һатлһҗ көөв.
Күүкн Цаһан уулар көмләд,
Көк торһн цалман күцәд цөөлдв.
Нәрн цаһан салдрһарнь
Нәәмн миңһ оран тусв.
Нәәмн миңһ бухад,
Нәәмн миңһ цегләд одв.
Көк торһн цалмиг
Көвң цаһан зоодан
Күргл уга туульн хурдлв.
Күүни көврдгин чинән
Көк торһн цалмин
Танчс мөңгн савхдынь
Эркә хумха хойрар дөмәд одв.
Керә җирн зурһан һорькин ард
Кемҗл уга дарад одв.
Хаңһа улан эрг һатлһҗ туульв.
Күүкн Цаһан уулын белд
Көк торһн цалмар
Көвң цаһан зооһинь гүвдәд,
Күрл мөңгн дерә дор авб.
Дер мөңгн гинҗ
Дөлитл татв,
Һатцин зүн дөрә
Һазр зуртл татв.
Өргәрн дөңнәд,
Өвцүһәрн зүткәд,
Дөрвн хар туруһарн
Төмр бахн кевтә
Тулад авб.
Күүни көврдгин чинән
Көк торһн цалм
Судцн болҗ сунад,
Тасрн алдад ирв.
Маштг Буурл мөртә
Мал Улан баатр
Тәвн хойр дуһрад буув.
Көк торһн цалмар дамҗад,
Көвң цаһан зооһинь иләд,
Эрвлзгч тевгтнь
Малмин тавн хурһан тальвб.
Балын улан өвдг деерән дарв.
Кееһин шинҗүр мөңгн ногтынь хаяд өгв.
Шилин күзү цокулад өлглзгсн бәәдг.
Шивдл мөңгн хазарин
Хадг алтн уудыг
Хавлулгсн бәәдг.
Өрлвин амн урлар үмкәд,
Докр алтн сояһарн
Хавлн шүүрәд авб.
Салдрһинь уйх цагт
Сар мөңгн көмлдрг
Сай дунднь җиңнәд,
Дегц сәәхн дел деернь
Тасм сәәхн җолаһинь тальвб.
Буһ мөңгн цулвраснь көтләд,
Бумбин Хоңһрин өргә зөрүлв,
Эзн Хоңһрин өргә күртл
Эрвлзгсн Көк
Эрк биш тав болхан санв.
Шур болгсн сәәхн
Сүүлән өргәд,
Сөң болгсн ик баасан асхад,
Һомбин улан гесиг
Һол талан авад,
Һолынглуһин зүркән
Тольт талан йилһәд,
Дарцг цаһан әрвңгән
Давсг талан авад,
Чикн цацу далңнь
Цорһ болад,
Нүдн цацу күклнь
Эрвң болад;
Сәәхн бийән
Сәәр талан авад,
Серглң бийән
Цееҗ талан авад,
Хурдн бийән
Дөрвн һашг алтн
Турун талан авад,
Туула сәәхн зоота,
Тошл сәәхн һуйта,
Ялмн сәәхн хаата,
Еңсг сәәхн толһата,
Өрм сәәхн нүдтә,
Өргн сәәхн цееҗтә,
Өл йоңхр һашг алтн
Дөрвн хар турута,
Дөлвкгсн Көкиг
Дүүвр Хоңһрин үүднд
Тохин селгән болв.
Дег мөңгн делтр тальвад орксн
Дегц долан миңһ бульглад одв.
Туг мөңгн тохм тальвб,
Тулад чичргсн бәәдг.
Дөш мөңгн эмәл тальвб.
Зурлдгч зуран экнднь
Зууһин шар алтн худрһнь гүвдәд унв.
Шур сәәхн сүүлән
Сеглҗ бәәһәд,
Зуран хар махан дахулад,
Түрлин алтн көвцг тальвхла,
Туң долан миңһ цокад,
Ке хөрн тавн төдгтә
Цаһан меңгн татурар
Һольшглуһин Көкиг чишктл татв.
Ке җирн зурһан олңгиг,
Дарцг цаһан әрвңгиг
Тасртл татв.
Далын бәргр хар махнд
Лаң шар алтн омрувчин
Далн хойр шар алтн товчинь
Дәәвлтл татад товчлв.
Тасмин цаһан җолаһинь
Дөш мөңгн эмәлнн бүүргд торһад оркв.
Буһ мөңгн цулвраснь бәрәд цервүлв.
Бумбин Улан Хоңһр
Хувцлхин селгән болв:
Эрвң нертә киилг өмсв,
Эрднь хул бүшмүд өмсв,
Дөш цаһан биизән өмсв,
Үүниг цуһараһинь дарулхд
Далн туулн мөрн унтә
Бүкр Луудң бүсән бүслв.
Зун нәәмн давхргта
Зулг башмг-һосан өмсв.
Зууза деернь мелмлзәд,
Дөш мөңгн дуулхан өмсв.
Бумб Айлһтын хаани күүкн
Зандн Зул хатнь
Эрвлзгсн Хоңһрин
Энд-тенднь һарн бәәҗ хувцлв:
Намчин нег өрк үнтә
Намҗл торһн альчуриг
Сай негәр делгәд,
Бум негәр саҗад,
Зүн билг алдр ташаднь хавчула.
һучн сарин арсар һоллгсн,
Далн царин арсар девллгсн,
Талта тавн миңһн цаһан тасмта,
Тавн миңһн бөкин көвүн селн шахгсн,
Моһа мөңгн гүрлһтә,
Һуру һазр цаһан мөңгәр товчлгсн,
Дөрү Һазр цаһан мөңгәр альхлгсн,
Ө ик занднас
Онц Һагцар урһгсн
Нәәтг зандыг олад,
Үй-үйднь керчәд авгсн,
Найн сарднь хатгсн зандар ишллә.
Иш маля хойр зокгсн маляг
Балмин тавн хурһндан бәрәд,
Күдр зандн эркән алхад һарв.
Күсгсн Көк
Күрл мөңгн дөрә өгәд чичрв.
Күрл мөңгн дөрәд
Күдр алтн тах
Күрхин алднд
Оһтрһуд күрн һольглад,
Орм дундан элвг
Йисн җова бухв.
Дасгсн Хоңһр
Түрлин алтн көвцг деерән
Тогляд тусхларн,
Барун күрл мөңгн дөрә
Хәңкнүлл уга тусв.
Бум, җова олн
Бурхнаһан эргн бульглад һарв.
Барун аминь татад,
Бамбр зандн өргәг
Барун ам дарад һарв.
Әмн дундан хадһлгсн
Елдңгүдин һурвн миңһн баатрнь
Арднь шиигәд һарв.
Эңгин һурвн миңһн баатрасн
Ээмцәһән үләд
Эрвлзгсн йовдг,
Эңгин Һурвн миңһн күлгәс
Арслң Көк Һалзн күлг
Арслң цаһан цееҗцәһән
Үлү һарад өлкәдәд,
Ар һурвн миңһн баатрас
Алдулхан санад,
Тасм цаһан җолаг
Тасртл татв.
Зу Зандн һолан үрүдәд орв.
Тасм цаһан җолаг
Тальвад оркв.
Ке шар-цоохр олнцгин захд
Кемҗл уга дарв.
Хурдн Көк Һалзн күлг
Хурин хар үүлнәс
Хол үлү һарв,
Деед богдын һазад бийәр
Долан түмн дуңшур күцгсн
Дуутын олн бодңгуд
Дора-дора күүндн бәәнә:
- Шикрлүһин үзг талас
ШИЛТӘ улан тоосн һарв,
Ширкгин Хоңһрин тоосн билтәл,— гиҗ
Күүндгсн бәәдг.
Өөдән хәләһәд,
Үрү хәләхин заагт
Күлгин сәәхн Көктә
Күмни сәәхн Хоцһр
Күҗ Зандн өргән ар бийәр,
Күрҗңнгсн олн цахрин өмн бийәр
Тарһн Көкин таша цокад,
Тасрха күрәд ирв.
Дутту дотран бәәхнь —
Долан нарни герл дарм,
Дугтуһаснь һархнь —
Долвс нарни герл дарм
Гегйә алтн тугин сүүдрт
Күрл мөңгн дерә мөлтлв.
Күрҗңнсн олн сөлтгүдин көвүд
Буһ мөңгн цулвр
Булалдгсн бәәдг.
Дөш мөңгн эмәлин бүүргт
Тасмин цаһан җолаг татад,
Тәвн хойр эргүләд окв.
Түрлин алтн көвцгәс
Гүрмр мөңгн чөдринь суһлад авб.
Чөдр һурвн көлинь татад
Чөдрлтл, келко нәәмн миңһ девсңнв.
Буһ мөңгн цулвринь
Буру бийдән унҗулад,
Саңнаһарн сар, нарнла наадад,
Саһгарн Замб түв дүргүләд,
Арг Улан Хоңһр
Дөш цаһан биизин ке цаһан ханциг
Далын эрвң цаһан мөөрсн талан!
Дөрвкүлҗ хайв.
Дөш мөцгн дуулхиг
Барун цох талан
Медг-үлг һаңхулад,
Үзүр болһндан эрдмтә
Эгц арвн цаһан хурһнь
Атхад үмглдгсн йовдг.
Ирү җилднь тальвулгсн,
Хәрү җилднь
Хәәчин ир күрггсн
Шал хар шалвнь
Шар-цоохр лүвцин зах цокад,
Шаргад соңсглгсн йовдг.
Атн темән алдлм
Хошун Улан зооһин хоорнд
Хобдын хар гиҗгнь
Мелмлзгсн йовдг.
Гүлдглзгч гүрәднь,
Гүмб чикн ашкд
Даңһар лаң шар алтн ээмгтә
Толь эрднь сувсн сиик
Тогтл уга бумин нег чичрәд,
Маш улан хачр гүвдәд
Мелмлзгсн йовдг.
Дуң цаһан шүднь
Дуунаһас ярлзад,
Дорд улан хачрнь
Хонга дунднь улалзад,
Цасн цаһан самснь цәәһәд,
Цусн улан хачрнь мелмлзәд,
Мүрл цаһан пгүднь ярлзад,
Мөсн хар нүднь бүрлзәд,
Бүрн төгс эрдм бүүркләд,
Бүргд мөөлүр хамр доңхаһад,
Даларн далн тавн алд,
Далн хойр һәрдин күчн төгсгсн,
Ташаһарн тәвн нәәмн алд,
Тәвн хойр күүкн шулмин күчн төгсгсн,
Тал дундаһурн миңһн нег имкин
Тедү унҗ одн нәәхләд:
— Шикрлүһин нарн билтә,
Шилтә Зандн һольш эзн билтә,— гиҗ
Күүндгсн бәәдг.
һалдн Шар ламин
Һашг нертә арш темцәд алхлзгсн йовдг.
Ду уга
Долан миңһ эргәд,
Нә уга
Нәәмн миңһ мөргәд,
Эзн Һалдн Шар ламин мотрт күрв.
Күрәд, элсн дунд урһгсн
Эр-бер зандн бура кевтә
Эзән темцәд нәәхлв.
Дурта Хоңһриг күрәд ирхлә,
Дуутын олн бодңгуд
Дуунаһас ширҗңнгсн бәәдг.
Дарцг цаһан үүд
Дал деерән оркад,
Далн сәәг дарад,
Арвн сәәг алхад,
Алдр нойн богдд цаһа бәрв.
Аю тал һаңхад,
Шавдл дунднь цаһа бәрв.
Дүүвр нойн богдын
Долд мөңгн ширән
Дорд өнцг дарад суув.
Дөш мөңгн дуулхиг
Түг мөңгн төөрл деер тальвб,
Шаҗн тавн хурһар
Шал хар шалван илв.
Күрәһин олн ламнр болад,
Күвчин делкән олн хаадуд болад,
Әңг-әңг дундан цуһар
Амр тавта гисн суудг.
— Базг Улан Хоңһр,
Амр тавта? — гиҗ
Балмин улан альхан
Дерс-дерс делглдгсн суудг.
Зүүнин аңхнас
Зүүднә нойн Гүмб:
— Наар, Хоңһр! — гиһәд
Дуудад авб.
Барун өвдг деерән тальвад,
Зүн халхинь үмсәд, таалн суудг:
— Зун ор зогсам зөргтә Хоңһр минь!
Зурһан ор эвдм чидлта Хоңһр минь!
Тавн ор һатлм таңсг Хоңһр минь!
Таҗ Бумбин орни нарн Хоңһр минь!
Эзн нойн богд,
Арг Улан Хоңһран
Аңхрҗ йовтн! — гив.
Күрмн хаани мөсн шар зевин үзүр
Шаргад ирхин алднд,
Шадан шар белд
Шала дөрвн турунь
Шав дунд давтгдгсн,
Шавдһр Көктәһән
Арг Улан Хоңһр
Ут цаһан болдан
Ээм деерән окгсн,
— Аль бухар орх би,
Аль бухар һарх би? — гиҗ
Уг сүүлд орҗ йовдг
Ордын Улан Хоңһр
Зүүдн Гүмбин зүн сүүд,
Зүүни арвн долан бодңгин деед бийд
Зүүни тоота Хоңһр суув.
Баруһинь ахлдг күнь кемб гихнь:
Баатр Бумбин оран
Ухаһарн һаргсн Алтн Цееҗ суудг.
Түүни дару талнь
Баатр Бумбин ориг сүвчәрн һаргсн
Күлгин көвүн Муңхль суудг.
Түүни дару тал
Бүсд алдр хаани көвүн
Буру Маңна суудг.
Түүни дару тал
Баатр Бумбин ориг
Цокачарн һаргсн
Маҗг Тутин көвүн
Күнд Һарта Савр суудг.
Адг эркн күртл
Арвн долан бодң дуңһрулад,
Дуут богдын өргәд
Барун бийин сәәдүд суудг.
Зүүһинь ахлдг күнь кемб гидг болхнь:
Зүүдчәрн һаргсн нойн
Гүмб ахлгсн суудг.
Түүни дару суудг күнь —
Зөрмгәрн һаргсн
Залу Улан Хоңһр болна.
Түүни дару тал суудг күнь —
Харвчарн һаргсн
Хавтын Өңг бий болна.
Адг эркн күртл
Арвн долан бодң дуңһрулн суудг.
Алдр богдын өргәд
Бум, дөрвн түм күцәд суудг.
Тал дунднь цуһарһань эзн
Баатр нойн Җаңһр суудг.
Күкләснь күҗин үнр һаргсн,
Күзүн әңгәс һу саңгин үнр һаргсн,
Маңнаһаснь Мәәдрин гегән һаргсн,
Зулаһаснь Зуңквин гегән делгргсн,
Ораһаснь Очр-Ваанин гегән делгргсн,
Дүүвр нойн богд
Баахн наста күүкд кемтә
Таңсглгсн суудг,
Зүүдн богдын зүн сүүд,
Зүүни арвн долан бодңгин деед бийд,
Орх нарни сүүр талас,
Орг Йондн уулын наад бийәс
Күслңтә Күҗ Зандн хаани күүкн,
Эзн богдьш хатн,
Эн Бумбин җиндмн,
һунхн наста арвн зурһата
Шавдл суудг.
Сумбл сүүһин хойр үсн
Сүүв дүүрад үлдг.
Хадг торһн терлгиг
Харцаһарн орагсн,
Нарма нертә лавшгиг көдргсн,
Элвлң нертә халвңд
Далвң нертә зала
Далын герл делдүлн суудг.
Гүлдглзгч гүрәд,
Гүмб чикни ашкд
Даңһар лаң шар алтн ээмгтә,
Долан зун өркәр
Дольгинь өгәд авгсн
Дүль нертә санҗлһ
Маш улан хачрас
Мелмлзгсн суудг.
Харңһуднь ишкгснь хаҗһр уга,
Ханцн дотран уйгснднь кеңтг уга,
Таагснднь худл уга,
Тавлад хәләгснднь җирһдг,
Гегәнднь үүл бәрм,
Герлднь аду манм,
Һарх нарни сүүр дарм,
Һаньдиг Алтн шилин цогта,
Дегц дөчн цаһан шүдтә,
Дергәр арвн цаһан хурһта,
Минт-минт улан урлта,
Туң тоһсин толһата,
Туң найн хойр үлгүр билг
Тодрха төгсгсн,
Һалвр эгшг дуута
Һанцхн Җаңһрин хатн
Һаңхлзгсн суудг.
Үүднь олн-әмтн
Дор-дор күүндлдгсн бәәдг.
— Олн-әмт эзлв чигн, эзлттә,
Урдын йөрәләр учргсн
Аһ нойн хойр эн! — гиҗ
Күүндлдгсн бәәдг.
Тедү аңхн дунд
Маш Малын Шар дарһ,
һучн тавн хар һалзн аҗрһ улалад,
Хасг төмр тергән татад,
Тоолг нертә бедр тальвад,
Туңргҗур Зандн һолын экнд бәәдг
То уга олн таңһчас
Даңнулдгинь — даңнулад,
Демнүлдгинь — демнүләд, арз цутлулв.
Үрглҗд машин улан хальңгар йовад дүүргв.
Хойр еңгр мөңгн бөгләһинь бөгләд,
Баатр богдын өргә зөрв.
Һучн тавн хар һалзн аҗрһ чибчлзв.
Баатр богдын цахрур
Барун ам дарад орад ирв.
Үйлзгсн олн-әмтн,
Үмргсн олн бөкчүдин көвүд
Багтмарн өргәд,
Баатр богдын үүднд күргәд ирв.
Күдр зандн эрк давулдг арһинь ядад,
Бий-бийән хәләлдәд зогсв.
Тедү аңхн дунд
Әәтин арвн тавн наста
Бөк Санл нойн
Дөш мөңгн дуулхиг
Барун цох талан һаңхулад,
Гүн түргдәд һарв.
Тоолг нертә бедрән теврәд
Ярлзгсн бәәдг.
Хойр еңгр мөңгн бөгләһинь суһлад,
Барун сүүдән авхларн,
Бал улан өвдгәрн дөңнл уга авла,
Баатр богдын зергд орулад суув.
Тедү аңхн дунд
Алтн Гүргин көвүн
Мөңгн Герл гидг нойн
Ут цаһан хүвң бәрәд,
Сөңгинь өргв.
Долан наста Дууна Герл
Тавн наста Таңсг Герл хойр
Эңгин далн күн дамҗлҗ
Эс даам, дуңгин улан шаазңгиг
Эркә хумха хойрарн
Алдн алдад босв.
Хойр сөңгинь бәрәд,
Эзнәсн авад, нег сөң күцәв.
Дәкн тавн дуһу күцәв.
Тедү аңхн дунд
Барун зүүни сәәдүдин
Машин улан көлсн чибҗңнҗ дусад
Манурлдгсн суудг.
Дәкн тавн дуһу күцөд ирв.
Баруни олн сөодүд
Богд-юуһан буульв.
Зүүни олн сәәдүд
Зеерд-юуһан магтлдгсн бәәдг:
- Җил насн хойран
Җидин үзүрт өлгий!
Җилв бах хойран Һагцхн
Җаңһртан өргий!
Эзн деерән эргәд,
Эңгин олн-әмтнәннь төлә
Байн эмҗл нертә
Элкән йүүләд өгий!
Бух нигт гиҗ,
Хәрү хәләгсн бодң манд уга,
Уул өндр гиҗ,
Өргл өөднь эс һаргсн күлг манд уга,
Улаһад иргсн
Зааһин улан төмрәс бичкә әй!
Урсад иргсн
Зааһин Хар далаһас бичкә әй!
Агсад иргсн күчтә хаани
Мөсн шар зевин үзүрәс бичкә әй!
Эн йовх бийдән
Буру уга зөвәр өңгрий!
Эцүстк сүмсндән һурвн му заятнас зәөлҗ
Әрүлгсн Сукбодин хутг
Хамдан олый! — гиҗ
Бат арвн хойр номин
Авшг авгсн бәәдг.
Богдын һучн тавн бодң болад,
Далн хойр далан хаадуд болад,
Дала Җаңһрин зергд нирглдсн бәәдг.
Арз ут болад,
Көл-көлән дерллдәд,
Көлцү согту болад унв.
Асхн ора болад ирв,
Тедү аңхн дунд
Эзн Җаңһрин хатн
Арвхкн зурһахта Шавдл
Наин хойр бернтә,
Нәәмн миңһн чивчһстә
Нәрхн шар алтн ятһ
Арвн цаһан хурһндан авб.
Дорк долан бернд
Дуутьга олн шастр җиңнүләд авб
Миң нертә уулта,
Миңдин цаһан толһата
Эрк Тугин көвүн
Эрвр Зүүгин Миңъян
Шар алтн цуурар
Алтн ятһин айс
Алдл уга дахв.
Цуур ятһ хойрин айс
Алдл уга дахлцв.
Арг Улан Хоңһр
Һалвр эгшг дууһар
Җиңнүләд авб.
Долан наста Дууна Герл,
Тавн наста Таңсг Герл,
Алтн Гүргин көвүн
Мөңгн Герл, аһ ахта
Зурһан күмн онцлдв.
Делкән шар нарн
Дегҗәд һархин алднд
Эзн нойн Җаңһр тиниҗ босв.
Хурдн Цаһан замнь
Шүүсинь белдәд ирв.
Эзн нойн Җаңһр
Шүүсән зооглл уга,
Уха туңһаһад бәәв.
Хурдн Цаһан замнь
Һучн тавн бодңднь
Һучн тавн элч һарһв.
Далн хойр далан хаадудтнь
Далн хойр элч һарһад,
Дала Җаңһрин зергд цуглрв.
Баатр богдын өргәд
Багтмарн орв.
Барун, зүүни сәәдүд
Барун, зүүһән олад суув.
Баруниг ахлдг
Байн Деңкин Алтн Цееҗ
Эзн нойн Җаңһрт медүлв:
— Хәрин ик дәәсн бәәнү?
Хату ик йовдл бәәнү?
Күңк цаһан ухандкан
Күүнәд хәәрлтн!
Тедү аңхн дунд
Эзн нойн Җаңһр
Хәрү зәрлг эс өгв.
Тедү аңхн дунд
Дарвд Алтн хаани көвүн
Дала Җилһн
Дав гиҗ сууһад медүлв:
— Сөң дала хан Җаңһр!
Сөмр уулын өргл болсн Җаңһр!
Орх нарни сүүр талас,
Орг Йондн уулын наад бийәс,
Күслңт Күҗ Зандн хаанаһас
Күрәд залад иргсн
Арвхкн зурһата аһ Шавдл
Тас уга болхнь,
Тавта олн бодңгудтаһан
Күүнәд хәәрлтн!
Хәрү зәрлг эс өгәд бәәв.
Тедү аңхн дунд Җилһн:
— Әл уга медүлсв,
Әмсхл уга аңхртн:
Эзн Җаңһрин хәәрн билә,
Шар һолын һурвн хаанла зарһцад,
Шахан уга зарһан авад һарлав.
Тана зергин хәәрн билә.
һучн һурвн буруһичн өгсв!
Дөчн дөрвн эрлһигчн өгсв!
Үгәрв гиҗ, эрлһ эрәд угав,
Өнчрв гиҗ, төр эрәд угав,
Эрлһ мини неги болтха:
Күңк цаһан ухандкан
Келҗ нанд хәәрлтн!
Хәрү зәрлг өгсн уга.
Дәкәд Җилһн:
- Сәәнәрн әәлһс гинч?
Сән гихнь — Хоңһр бәәнә.
Сәәхнәрн әәлһс гинч?
Сәәхн гихнь — Миңъян бәәна.
Ухан гихнь — Алтн Цееҗд бәәнә.
Һучн тавн бодңчн
Бийләчн йилһл уга
Хаадудын көвүд болдг бидн! — гиһәд,
Дарцг цаһан үүдинь
Даһа урлдм татҗ оркад һарв.
Күрҗңнгсн олн бодңгуд
Кел-көлдән һарад одв.
Тедү аңхн дунд
Эзн нойн Җаңһр:
— Мөрч Буру Маңна! — гиһәд дуудв, —
Бумбин сәәхн Зеердиг тавл! — гив.
Шинҗүр мөңгн ногтынь авад,
Шивд мөңгн хазаринь авад,
Гүүһәд һарв.
Бумбин кааз дунд,
Бусл дөрвн аандн һолын цудхлнд
Архлгдсн Зеердиг
Шинҗүр мөңгн ногтарн ногтлад,
Салдрһинь уйхин алднд
Шар Мөңгн көмлдрһ
Сай дунднь җиңнәд,
Һо зандни үзүрт,
Һольшг улан элснд
Һурвн долан хонгт уюлв.
Арнзл Зеерд тав болад ирв.
Тав болгснь кемҗән ямарамб гихнь:
Дарцг цаһан әрвңгән
Давсг талан авад,
Чикн цацу далңнь
Цорһ болад ирв.
Нүдн цацу күклнь
Эрвц болад ирв.
Сән бийән
Сәәр талан авад,
Сәәхн бийән
Цееҗ талан авад,
Хурдн бийән дөрвн алтн һашг
Турун талан авад;
Туула сәәхн зоота,
Тошл сәәхн һуйта,
Еңсг сәәхн толһата,
Өрм сәәхн нүдтә,
Өргн сәәхн цееҗтә,
Өл йоңхр дөрвн һашг алтн турута,
Найн алд шур сәәхн сүүлтә,
Нәәмн алд сувсн сәәхн делтә.
Тунҗрмудын тохм —
Долан зун гүүтә,
Долда Зеерд аҗрһта,
Аҗрһин ууһин үрн,
Дольңһрхн сәәхн Зеердиг
Дуут Җаңһрин өргә талан зөрүләд һарв.
Эзн Җаңһрин үүднд
Тоххин селгән болв.
Дег мөңгн делтр тальвад,
Дегц миңһн тохм тальвхин алднд
Дегц дөчн дөрв бульглад авб.
Дөш мөңгн эмәл тальвхин алднд
Зурлдгч зуран экнд
Зууһин шар алтн худрһнь гүвдәд унв.
Шур сәәхн сүүлән сеглҗ бәәһәд,
Зуран хар махан дахулв.
Түрлин алтн көвцг тальвад,
Ке хөрн тавн төдгтә
Цаһан мөңгн татурар татв.
Һольшглуһин Зеердиг чишктлнь татад,
Таңчс мөңгн савхадьшь
Түрлин алтн көвцг дорнь
Торһад хайв.
Тац шар алтн омрувч
Далн хойр шар алтн товчинь
Далын бәргр хар махнд
Дәәвлтл татад товчлв.
Дөш мөңгн эмәлин бүүргд
Тасмин цаһан җолаһинь өлгәд оркв.
Буһ мөңгн цулврас бәрәд,
Богдын үүднд цервүләд бәәв.
Эзн нойн Җаңһр
Эвинь олҗ хувцлв.
Эрвң нертә киилг зооглад,
Эрднь хул бүшмүд зооглад,
Дөш цаһан бииз зооглад,
Энүниг цуһараг дарулхд,
Далн туулн мөрн үнтә
Бүкр Луудң бүс бүсләд,
Намчин нег өрк үнтә
Намҗл торһн альчуран хавчулад,
Зун нәәмн давхргта
Зулг башмг һосн
Зууза дарн мелмлзүләд,
Дөш мөңгн дуулхан зооглад,
Һучн царин арсар һоллгсн,
Далн царин арсар девллгсн,
Талта тавн миңһн тасмта,
Тавн миңһн бөкин көвүд шахад гүргсн
Моһа мөңгн гүрлһтә,
Найн сарднь хатагсн
Нәәтт залу занднла харһулҗ ишлгсн,
Һуру һазр цаһан мөңгәр товчлгсн,
Дерү һазр цаһан мөңгәр альхлгсн,
Иш маля хойр зоклцгсн
Барун һартан бәрв.
Күдр зандн эрк алхад һарв.
Күсгсн Зеерд
Күрл мөңгн дерә өгәд чичрв.
Күдр алтн тах
Күрхнн алднд
Оһтрһуд күрн һольглад,
Орм дундан тусад,
Елвин негәр бухад одв.
Дасгсн Җаңһр
Түрлин алтн кевцг деерән
Тогляд тусхларн,
Барун күрл мөңгн дөрә
Хәңкнүлл уга тусв.
Дольңһрхн Зеерд
Дуут олн цахриг
Дуһрн бульглад одв.
Зүн аминь нуһлад,
Зүн өвдг деерән авад,
Барун аминь нуһлад,
Барун өвдг деерән авад,
Бамбин Күҗ Зандн өргәһән
Барун ам татад һархларн,
Батын төләд
Бәрм зандар зүүһәд ишлгсн,
Кееһин төләд
Кесг зандар ишлгсн,
Кермин нәәмн миңһн хәркрәтә
Әгр зандн җид
Арвн хойр хаҗ шаргтл суһлад авб.
Бумблуһан үрүдәд җиңнв.
Шикрлүһән үрүдәд,
Шилвлзгсн Хоңһрин бамбр зандн
Өргәд күрәд ирв.
- Хоңһр, бәәнчи? — гиһәд дуудв.
- Бәәнә! — гнһәд һарад ирв.
Алдр нойн Җаңһр зәрдг болв:
- Ааһар негн цусн
Альк уулын белд
Асхрхинь медх бишв...
Арвн цаһан ясн
Альк уулын белд
Әгрхинь медх бишв...
Альвн хар сүмсән
Альк тамин йорал зерхинь медх бишв...
Ар Бумбин оран батл!—
Гиҗ келәд җиңнв.
Медәд уга найн хойр
Зандн һолан һатлад,
Тиигҗ йовхин алднд,
Баруни арвн долан бодң
Алтн Цееҗ ахта:
— Алдр нойн зерг, түрд гитн!
Амн үг медүлс би...
Негдв гидг болхнь,
Нег һундл минь —
Амни ки хәәрлвт.
Хойрдв гихнь,
Бийлә минь әдл Хоңһрт
Бийим өгдгтн юмб?
Һурвдв гидг болхнь —
Бумбин орн танд керг уга болхнь,
Нанд чигн керг уга!
Алдр богд:
— Амр тавта бәәтн! — гиҗ келәд,
Нарн һархин барун үд темцәд,
Чиг үзг уга җиңнв.
Медгсн найн хойр
Зандн һолан һатлад җиңнв.
Зүүни арвн долан бодң күрәд ирв,
Зүүднә нойн Гүмб ахта:
— Алдр богд, түрд гитн!
Амн үг медүлс би...
Негдв гидг болхнь,
Нег һундл минь —
Амни ки хәәрлвт.
Хойрдв гихнь,
Бийлә минь әдл Хоңһрт
Бийим өгдгтн юмб?
һурвдв гидг болхнь —
Бумбин орн танд керг уга болхнь,
Нанд чигн керг уга!
Алдр богд:
— Амр тавта бәәтн! — гичкәд,
Нарн һархин
Зүн үзг темцәд җиңнв.
Эзн нойн богд һарх нарни сүүр тал,
һаньдиг Алтн уул давад,
Чиг үзг уга җиңнв.
Ар Бумбин орндан
Иҗл уга Арг Улан Хоцһр үлдв.
Туңҗур мөңгн толһата,
Улавр мөңгн өрвлһтә,
Эр барсин зүрктә,
Күүкн бүргд шүүрлһтә,
Йир хурдн шар-цоохр итлг
Нег девәд одхнь,
Йирн берә девдг,
Тиим итлг күүклҗ эс күрм,
Шулмин хан Догшн Шар Гүргүд
Зәңгнь дүүгәд күрәд одв.
Соңсн бийәрн Догшн Шар Гүргү
Долан хонг шүүснәсн һарв.
Хүвлһәтин Хурдн Шар түшмл:
- Догшн Шар Гүргү, та
Шүүснәсн юңгад һарвт? — гиҗ сурв.
- Шар түшмл минь, соңсич...
Энд, һарх нарни сүүр тал,
Наньдиг Алтн уулын наад бийд,
Үзңгин өнчн Җаңһр гиҗ бәәдг,
Бийләрн әдл һучн тавн бодңта,
Бийәсн үлү Арг Улан Хоңһрта гинә.
Арг Улан Хоңһр һагцар гинә...
Богд ахта һучн тавн бодңгуд
Ду-чиг уга гинә...
Ар Бумбин оринь
Довтлхнь яһдв?
Бумбнан Цаһан уулынь булһлад,
Бумб далаһинь ширгәһәд,
Бумбин Улан Хоңһринь
Долан давхр һазр дор
Догшн улан теңгсин йоралд хаяд,
Нәәмн миңһн шулмин һарт
Өгхлә, яһна? — гинә.
Тиигхлә Хүвлһәтин
Хурдн Шар түшмл келнә:
- Зәрлг зөвтә болад үнн,— гинә.
Зөвин һундл танд медүлсв.
Алдр нойн богд
Әмд һарад одгсн болхнь,
Угтнь амрдган медх бишв...
— Җаңһр тедү хүвлһәтә болхнь,
Би чигн тедү хүвлһәтәв...
Ик дока делдәд,
Ик церг цуглулад.
Дунд дока делдәд,
Дунд церг цуглулад.
Баһ дока делдәд,
Баһ церг цуглулад.
Шораһас нигт,
Шорһлҗнас олн церг цуглулад,
Таслгсн тооһан тавн саяр алдад,
Тавта Җаңһриг зөрәд һарв.
Көдә ик гиҗ, өвсн күртхш,
Дала ик гиҗ, усн күртхш.
Басл кесг цагтан зүүләд оркв.
Баатр Җаңһрин
Өң Цаһан байнаһар
Орад ирв.
Дала ик гиҗ,
Усн күртл уга йовсн цергт
Әрк махн хойрарн
Арвн хойр сара күмсн болв.
Тиигв чигн Җаңһрин орн аңхун.
Миңъяниг довтлв.
Арта Зандн һолыг үрүдәд,
Алтн Цееҗиниг хольвлв.
Гүн Хар дала үрүдәд,
Гүмбиниг хольвлв.
Тиигв чигн ар Бумбин орн аңхун.
һал үдин алднд
Баатр Җаңһрин өргәд бәәгсн
Базг Улан Хоңһрт
Бахта зәңгнь дүүгәд күрәд ирв.
Хоңһрин күңк цаһан ухань
Будң болад,
Күнд зандн толһань
Дуунг болад,
Нег хурла талан гүүһәд,
Нег Җаңһра талан гүүһәд,
Хурла Хурдн Цаһан гевгүдән
Гүүһәд одв.
— Далн хойр далан дархдыг
Догшн цаһан дуңгар
Дуудад хәәрлтн...
Дуңч Цаһан Манҗ
Дуң зурһа дүләд авб.
Далн хойр далая дархдуд
Җаңһрад күрәд ирв.
Эзн богдын өргәд
Хатагсн хар болд шивә делдв.
Хоңһр Җаңһра талан гүүһәд орв.
Көк шар-цоохр бараһинь уудлв.
Үзң алдр хаанас нааран
Эвшәлһәд уга
Күдр цаһан саадг авб.
Тавлҗ бәәһәд көвчлхнь богд ахта
Тавн зун бөкин көвүн
Әрә гиҗ көвчлдг,
Арг Улан Хоңһр
Даңгин бийәр көвчлдг арһ ядв.
Тиигҗ йовтл,
Тугин үзүр хулсн мет ярлзад,
Җидин үзүр зегсн мет зерлзәд,
Догшн Шар Гүргүн церг
Дуут богдын өргәг
Долан түмәр дуңһрулад авб.
Дуутын Улан Хоңһрин
Дотад долан түмн сүр дөргләд,
Күдр цаһан саадгиг
Даңгин бийәр нуһлад авб.
Бөк һурвн көвчинь өлгәд оркв.
Күдр цаһан саадгиг
Багтмһарн онлад,
Татад-татад тальвна,
Тәвн бухин толһа
Дегц-дегц унна.
Дуут Җаңһрин өргәг
Долан хонг өгл уга халцна.
Күдр цаһан саадгиг
Багтмһарнь онлад,
Деләд-деләд тальвна.
Дегц найн бухин толһа унна.
Дуут Җаңһрин өргәг
Дәкн һурвн долан хонг
Өгл уга гүвдлдв.
Догшн Шар Гүргүһин
Хүвлһәтин Хурдн Шар түшмл
Далн хойр бух һатцас
Дала Улан Хоңһриг хав.
Цәәтлнь татад,
Цәклтлнь татад,
Оңдсхан һазр
Улан чиг өсртл татад,
Улан һолынь зөрүләд тальвад оркв,
Сумн энд шуугҗ ирәд,
Барун һаринь ут харвад одв.
Базг Улан Хоңһр чишкәд авб.
Нәәмн миңһн уул давад одгсн,
Найн хойр дала һатлад одгсн
Нәәтг нойн Җаңһран дуудв.
Нәрхн цаһан дууһинь
Өл Көк Һалзн күлг соңсад оркв,
Җаңһрадан гүүһәд орад ирв.
Җаңһрин Шавдл хатн
Базг Улан Хоңһриннь
Барун һаринь ораһад өгв.
Базг Улан Хоңһр һарад,
Дуут Җаңһрин өргәд
Дуһрн халцад бәәв.
Көк Һалзн күлг
Хоңһрин өргәд гүүһәд күрәд ирв.
Хоңһрин бамбр зандн өргә
Хольвргсн бәәнә.
Зандн Зул хатн Орх нүк, һарх һазр
Олҗ ядад гүүһәд йовна.
Көк Һалзн күлг
Хатнд гүүһәд күрәд ирв.
Көк Һалзн күлгиг
Тавинь олад тохв,
Дөш мөңгн эмәлин бүүргд
Ут цаһан болдыг өлгәд,
Дөрвн хар турунднь мөргәд авб.
– Эзн богд керг уга гиһәд оркгсн
Нутгиг харса бәәҗ,
Нәәтг улан Хоңһр
һолан өгәд орквзго.
Бумб далала әдл
Дала чигн олдх,
Намла әдл
Нег шивгчн, хатн чигн олдх.
Зуг нәәтг улан һолынь
Әмд авч һарч үз! —
Гиһәд тальвад окв.
Көк Һалзн күлг
Көөрк Хоңһран темцәд һарв.
Эңгин олн шулмс
Эңнн арднь орв,
Хонгин олн шулмс
Хомин хөөннь орв.
Буһ мөңгн цулвран
Бумин негәр шүүрүләд,
Бумбин Улан Хоңһртан күрәд ирв.
Хоңһрин дотадыннь
Долан түмн сүрә дөргләд,
Баатр Бумбин
Шарт зандн ура дуудад,
Ут болдан суһлад,
Дунд бухар дәврәд орв.
Сән, мууһинь йилһн чавчад,
Саадг талкинь савн чавчад,
Найн хойр бархтынь түлкн чавчад,
Ардан хәлән гидг болхнь,
Баатр Җаңһрин өргә тал
Бумин олн церг үүмәд оч.
Көк Һалзн күлгин
Алтн җола эргүләд,
Баатр богдын өргә өгл ута чавчлдв.
Дуутын Улан Хоңһр
Ухан дундан санв:
«Долан давхр һазр дор
Догшн улан теңгс зөрхиннь өмн,
Догшн Шар Гүргү, чамаг
Урдд әрә дуута
Улан-цоохр тугичн хуһлад,
Җиңгл мөңгн орадчн
Җирн хойр дарад,
Давхрлҗ өмсгсн
Далн давхр шар-цоохрасчнь
Давхр атхад авхнь,
Ардк алдр Җаңһрин өргә яахв?..
Өмнк, Шар Гүргү, чама яахв?..»
Догшн Шар Гүргүн бухар орад одв.
Улан-цоохр тугинь хуһлад одв.
Җиңгл мөңгн ораднь
Җирн нег дарад одв.
Давхрлҗ өмсгсн
Далн давхр шар-цоохраснь
Давхр атхад авад одв.
Арг Улан Хоңһрин
Нег талк матлһтын
Найн хойр хавснд
Нәәмн миңһн баһр дегә тусв.
Наад талк матлһтын
Найн хойр хавснд
Нәәмн миңһн баһр дегә тусв.
Зула дунднь
Зурһан миңһн үлдин ир шаргад ирв.
Давсгиннь экнднь
Далн хойр җидин үзүр шаргад ирв.
Дала богдан дуудл уга дәәвлв.
Бумбин Улан Хоңһр
Күүнә һарт орна гидг юуна санҗ гиһәд,
Көк Һалзн күлгән һуйдад одв.
Көк Һалзн күлг өлкәдәд одхларн,
Нәәмн минһн баһр хуһчад һарад одв.
Нәәхлгсн Хоңһр
Нәәтг улан һолдан күргсн
Нәәмн миңһн шавта һарв.
Уулыннь төөрцд,
Уснаннь һатлһнд
Улан һолта дәәвләд,
Уйдл уга йисн сай цергинь таслад авб.
Арднь аңһр-аңһр инәв:
— Эн хан болҗ,
Эргү хан бол!..
«Ардк богд ахта
Һучн тавн бодң минь
Яах юмб?»— гиҗ санв.
Күңк цаһан ухань будн болад,
Көөрк Хоңһр алдлад унв.
Догшн Шар Гүргү ирәд,
Хасг төмр тергнлә
Күүнә көврдгин чинән
Хар болдар күлв,
Нәәмн миңһн шулмин һарт өгв:
- Өдр дунд
Нәәмн миңһ цоктн,
Нәәмн миңһ цольгтн!
Әмсхлд арвн хойр тамин
Ам кедгснәс үлү зовлң үзүлтн!
Додан давхр һазр дор,
Догшн улан теңгсин йорал дор хаятн!
Далн хойр җилдән мантн! — гив.
Әср улан нүкәр авад орад одв.
Дуут Бумбин оринь довтлв.
Дуут Җаңһрин зеерд адуһар
Нег хаалһ һарһв.
Дуут Бумбин оринь
Долан хаалһар туув.
Өлг ноха,
Өнчн кевү үлдәл уга туув.
Эзн богдын хатн ахта
Далн хойр хаани хатдыг
Нег шинҗүрөр холвад туув.
Бамбин Цаһан уулынь булһлад,
Бумб далаһинь ширгәһәд,
Дуут Җаңһра гих неринь таслад,
Тууһад авад одв.
Догшн Шар Гүргү урагшлад һарв.
— Җаңһра нутгиг
Хорт дала Шүүт дала хойрин хоорнд,
Хумха цаһан беткд нутглултн! — гиһәд йовб.
Эрт экн цагт,
Эн Бумбин орни туңхн цагт алдулгсн
Эзн нойн Җаңһр нег юмнд чигн күрәд уга.
Шилвлзгсн Зеердин
Шүлмин улан өөкн тасртл зүүләд одв.
Арг Улан Хоңһран мартн зүүләд,
Ар Бумбин оран мартн зүүләд, йовҗ йовтлнь,
Алтн шар бәәшң харһад ирв.
Һалвр зандн терзәрн хәләв,
Хәлән гидг юмн болхнь,
Цааран хәләхнь,
Цаад халхин герлд
Цаад зүтин зандн сөөд тоолгдм,
Наад халхин герлд
Наад зүгин зандн сөөд тоолгдм
Ор һагцхн арагнь күүкн сууна.
Намҗл торһн альчурарн
Наадад геглзгсн суудг.
Җаңһр һалвр зандн терзәр орад одв.
Дуң цаһан һараснь авад,
Даһмнҗ оркад һарв.
Зеерд деерән һарад йовб.
Кесг үйдән гуүлгәд,
Орчлңгин Күрл Цаһан теңгсин көвәд
Эр цаһан чолуһар бәәшң бәрв.
Нөкр нәәҗнр болв.
Түүндән нутг-усн болв.
Тер хатн саата болв.
Арвн сарин нүр үзәд, көвүн һарв.
Билгин Шарвң нертә үлдәр
Хар болд киисинь керчәд авб.
Көвүн һурв хонад,
Һульзң Зеердинь унад аңһучлв.
Аңһучлад, эцк эк хойран теҗәһәд бәәв.
Ээҗ аав хойрнь
Эрклүлҗ бәәһәд,
Һунхн Улан Шовшур гиҗ нер өгв.
Нарн һархин зүн үзг тал
Аңһучлад йовтл,
Күчтә күлгин тоосн һарв.
Тер тоосиг көвүн
Өмнәснь угтад һарв.
Күрәд ирн гидг болхнь,
Арвн долан күлг хантрата бәәнә.
«Ахлгч күүнә күлг билтә»,— гиҗ санв:
Зан тавг
Хәәсн хар күлг
Хантрата бәәнә.
Тер күлгин омрунднь
Арвн долан бодң сүүдрлҗ сууна.
«Тер күлгин эзн билтә»,— гиҗ санв:
Арвн долан бодңгин
Деед бийд суугсн Гүмб
Көвүг күрәд ирхлә,
Арнзл Зеердән таньв,
Әмд бирмн көвү таньхш.
— Алдр нойн Җаңһриминь
Арвн цаһан ясинь
Альк уулын белд әгрәчкәд,
Арнзлынь унҗ йовх чама
Юуни арһар арһлс? — гиҗ босҗ золһв.
— Аль Бумбин орна көвүмбч?
Кен гидг күүнә көвүмбч? — гиҗ сурв.
Көвүн келв:
— Аль Бумбин орнаһан чигн меддг минь уга,
Кен гидг күүнә көвүһән чигн меддг минь уга,
Эҗ уга эрән цаһан көдәд
Ээҗ, аав һурвулн бәәдвидн,— гив.
Көвүн сурв:
— Күлг мөрдтн зовньсн юн ахнр биләта?
— Бидн энд бәәдг
Нарн Гүшг Зандн хаани бодңгуд билә бидн.
Нарн һархин барун үзг тал бәәдг
Шар һолын һурвн хаанн
Алв авад, хәрҗ йовна бидн.
Мә, көвүн,
Үүниг аавдан авач өг,— гиһәд
Нет мер өгв.
Асхн ора хәрәд ирв.
Аавнь өмнәснь һарад ирв:
— Сән эцкин нериг
Му көвүн һутана гидгнь эн!
Чамаг нутгт хоцргсн
Дааһ, бәәс цутлулҗ
Ир гилү би? — гиһәд,
Хорт хуйгиннь хормаһас авад,
Хөөнән хөр гүвдәд,
Өмнән арв гүвдәд оркв.
Көвүн унгсн дөш мөңгн дуулхан
Авад өмсәд,
Арнзлан услад, архлад унтв.
Өрүн босад, арнзлан унад,
Нарн һарх барун үзг тал
Аң, шову харвҗ йовн гихнь,
Күчтә күлгин тоосн харгдв.
Угтад күрәд ирв.
Арвн додан күлг хантрата бәәнә.
«Ахлгч күүнә күлг билтә»,— гиҗ санв:
Агсг Улан күлг хантрата бәәнә.
Агсг Улан күлгин сүүдрт
Арвн долан бодң сууна.
Ахлгч Күңкән Алтн Цееҗ
Ухан дундан санна,
Арнзл Зеердән таньна,
Әмд бирмн көвү таньхш.
— Алдр нойн Җаңһриминь
Арвн цаһан ясинь
Альк уулын белд әгрәчкәд,
Арнзлынь унҗ йовна? — гиҗ золһв.
— Аль Бумбин орна көвүмбч?
Кен гидг күүнә көвүмбч?
Көвүн келв:
— Аль Бумбин орнаһан чигн меддг минь уга,
Кен гидг күүнә көвүһән чигн меддг минь уга,
Эҗ уга эрән цаһан көдәд,
Ээҗ, аав һурвулн бәәдвидн.
— Мә, көвүн, үүниг
Аавдан авач өг,— гиһәд
Көдән чинән
Көк җилң суман өгв.
Суминь авад, көвүн хәрәд ирв.
Өмнәснь Җаңһр һарад ирв.
Өмнәснь көвүн
Көдән чинән
Көк җилң суминь өгв.
Тер суминь таньҗ оркад.
Ар Бумбин оран санад ирв.
Арг Улан Хоңһран санад ирв.
- Көвүн, кен өцклдүр чамд,
Ямаран күн мер өгв?
- Нарн һарх зүш үзг тал
Аң, шову харвҗ йовтлм,
Күчтә күлгин тоосн һарв.
Өмнәснь угтад одув.
Одн гихнь,
Арвн долан күлг хаитрата 6әәнә.
Арвн долаи күлгмн сүүдрт
Арвн долан бодң эгшглҗ сууна.
Ахлгч күүнә күлг билтә гиҗ санв би:
Зан тавг хәәсн хар күлг хантрата бәәнә.
Тер күлгин эзн билтә гиҗ санв би:
Арвн долан бодңган
Ахлад сууна.
Бийнь эзн күн
Биш кевтә полна.
Деерән эзтә күн билтә гиҗ санв би:
Зүүни үүлд
Зүткәд бәәхнь,
Эзнәсн зөвән авад һардг өвгн кевтә 6олна...
- Эндр сум чамд Ямаран күн өгв?
- Нарн һарх барун үаг тал
Аң, шову харвҗ йовтлм,
Күчтә күлгин тоосш һарв.
Угтад күрәд ирн гихнь,
Арвн долан күлг хантрата бәәнә
Ахлгч күүнә күлг билтә гиҗ санв би:
Агсг улан күлг хантрата бәәнә.
Делх талан делтә,
Хаах талан сүүлтә,
Барун һуйдан
Бумбин алтн тамһта.
За дөрвн уул давад одв гиҗ —
Көлсн уга,
Заңһл дөрвн дала һатлв гиҗ—
Цуцрдг уга кевтә болна.
Тер күлгин эзн билтә гиҗ санв би:
Баруһан ахлад суухларн,
Баруни үүлд зүткхнь,
Эзнәсн зөван авад һардг өвгн кевтә болна.
Өмнәснь баатр Җаңһр келв:
- Терчн мини һучн тавн бодң билә
Бумб дала гидг далата билә би,
Бумбин Цаһан уул гидг уудта билә би,
Далн хойр хаани ор эзлдг билә би,
Мини җирһл гидг җирһл
Деедин долан орнд уга билә
Дордын долан орнд күсл билә би,
Бодң залу хаани җич билә би,
Бумб залу хаани җилик билә би,
Мергн Торц хаани ач,
Үзң алдр хаани үрн билә би,
Айлгсн дәәсән дардг билә би.
Амлгч зәрлг мини заяһар бүтдг билә
Алдр нойн Җаңһр гидг күмб.
Һал деерән һагц билә би,
Һазр деерән өнчн,
Һагцхн Җаңһр гидг күмб.
Җирһлин минь дутунь — чи биләч!
Чамаг хәәһәд һарла би.
Ар Бумбин орарн доляд авгсн
Һунхн Улан Шовшур минь!— гиһәд,
Дарцг цаһан әрвңдән теврәд авб.
- Арг Улан Хоңһрарн доляд авгсн
Һунхн Улан Шовшур минь!..
Өмнәснь Шовшур келв:
- Һал деерән һагцв гинәлмт.
Хойр үгинтн заагт орад бәәдг
Хоңһр гидг юн күн билә?
- Арг Улан Хоңһрин минь,
Алькинь-алькинь келнәч?
Үгәрхд минь — мал Хоңһр билә,
Өнчрхд минь — өнр Хоңһр билә,
Дән талм минь — шивә
Хоңһр билә,
Дәәвлх талм минь — түшг Хоңһр билә!
Келхлә — келн улам Хоңһр билә!
Бәр гисиг — бәрдг билә,
Барчс гисндән — довтлдг билә,
Алькинь-алькинь келх би!..
Һаза бәәгсн Зеерднь
Дала хойр цуурдад авб:
— Эр күмн нутган эс сангсн болхнчн,
Эр мөрн би бумблуһин каазан санв би!
Җаңһр эмәлән чирәд һарв.
Арнзл Зеердиг тавинь олҗ тохад,
Дәәни олн лүвцән лүвцләд,
Зеерд деерән һарв.
Ухан дундан санв:
«Арг Улан Хоңһран яахв?
Ардк Һунхн Улан Шовшуран яахв?
Һунхн Улан Шовшуран дуудад авб.
Барун һартаснь бәрҗәһад келв:
— Тер көкрҗәсн көк Маңср уул үзҗ бәәнч?
Экинчн төркн,
Эврәнчн наһднр, Шаҗн Девә гидг хаанад
Экән күргҗ оркад,
Эцкәс көвүн һардг —
Ар Бумбин оран әәһүл!— гиҗ келәд җиңнв.
Дам-дамдан архлгсн,
Давхр олн җилд эмәлтәһөн тавлгсн,
Бамблуһин сәәхн Зеерд
Зу Зандн һолая үрүдәд орв»
Зурһан миңһн шилән кедн цоңнад одв.
Гегән өдрин бийднь
Гегйә алтн тоосан гееһәд оркв.
Кесг цагтан гүүлгәд,
Эрцс Бумбин орарн орад ирв.
Шикрлүһән үрүдәд орв.
Ширкгинәһәр дәврәд ирв.
Алтн шар бәәшңгин ормд
Әгр шар керсң урһад бәәҗ.
Бумбин Күҗ Зандн өргәһәрн орад ирв.
Бачңнгсн шар керсң урһад бәәҗ,
Үг сурх
Өнчн көвүн чигн уга,
Өлг ноха чигн уга.
«Кишгтәхн Бумб дала эс билү?
Кишг өргн Җаңһр эс билү?
Нег үг сурх күмн
Яһҗ эс үлдгсн болна?»— гиҗ санҗ йовна.
Нег уурцас утан бүргәд бәәнә.
Күрәд ирн гидг болхнь,
Ууль хар уурц бәәнә.
- Герт золһх күн бәәнү? — гиһәд дуудв.
- Үзңгин өнчн Җаңһр
Иргсн биз! — гиһәд һарад ирв
Цал буурл сахлта авһа.
- Авһа, эн орн яһла?
- Алькинь-алькинь келхв?
Дуут Бумбин оричн...
Догшн Шар Гүргү
Долан сай цергәр
Дуут Бумбин оричн довтлв.
Дольңһрхн Хоңһричн
Долан давхр һазр дор,
Догшн улан теңгсин йоралд хайв.
Авад одгсн нүкнәннь
Амн деернь сууна би...
— Авһа, эн мер бәрҗәтн.—
Хавтхасн хойр алтн тулан тулад,
У дунднь хойр тулад,
Уутьм дунднь нет тулад орад одв.
Арднь бәәгсн Һунхн Улан Шовшур
Бумблуһан үрүдәд орад ирв.
Үг сурх
Өнчн кевүн чигн уга,
Тиигҗ йовхин алднд
Әгр зандн җидин үзүр үзгдв.
Гүүһәд күрәд ирв.
Зеерд деерән һарад окв.
- Герт күн бәәхнь,
Мөрнә цулвр тальвтн!
- Әмд бәәҗ
Арнзльш цулвр тальвх минь уга!— гиһәд һарад ирв.
— Арвн җил болгсн
Аралҗни мерт орна би,
Хөрн җил болгсн
Хорхан мөрт орна би,
Хәәртә Бумбин орна мөрт орна би,
Хурдн Зеердин цулвр тальвит!
— Уг уга күүнә үрн биш кевтә болнач?
Угта күүнә үрн кевтә болнач?
Арнзлын алтн җола эргүлҗ,
Авһадан байрта ир! — гиһәд өгв.
Арнзл Зеерд хамрарн һазр үмсәд, үнрчләд һарв.
Дуут Бумбин оран туугсн
Долан хаалһинь керчәд авб.
Дотак хаалһднь орад җиңнәд һарв.
Арнзл Зеерд у һолыг нег ишкәд җиңнв.
Җилә һазриг
Сара дундан авад,
Сара һазриг
Хонга дундан авад хурдлв.
Баатр Җаңһрин таңһчарнь орад ирв.
Баатр Бумбин орнь
Арнзл Зеердән таньв,
Көвүг таньх биш.
— Нег цагин селгәһәр алдулгсн
Нәәтг нойн Җаңһр
Ирх биз гиҗ билә бидн,
Ода ирдгән уурад бәәснь эн...
Көвүг таньл уга:
- Көөрк Җаңһриг алҗ оркад,
Арнзлыньь унҗ йовна! — гиһәд
Энллдәд, уульлдад бәәв.
- Эн орн кенәв? — гиҗ көвүн сурв.
- Кезәнә баатр Җацһрин билә бидн,
Ода Догшн Шар Гүргүһин
Болв бидн,— гиҗ келв.
— Догшн Шар Гүргүһин
Өргә ямаран холв? — гиҗ көвүн сурв.
— һурвн сара һазр,— гив.
Көвүн Догшн Шар Гүргүһин
Өргә темцәд җиңнв.
Тиигҗ йовҗ йовтлнь, өмнәснь
Нәрхн улан тоосн һарв.
Керәһәс хурдн
Кер алг дааһта кевүн
Керг бәрл уга хәврһәрнь өңгрәд һарв.
һунхн Улан Шовшур дуудв:
- Тат, көвүн, золһия! — гив.
- Үг мини түргн билә,
Үүл мини бачм билә, өтр келтн!
- Үгчн түргничн медәд,
Учричнь сурс гиһәд дуудлав.
Көвүн өмнәснь келв:
- Кезәнә баатр Җаңһра нутга
Көвүн билә би.
Ода Догшн Шар Гүргүһин зергд
Бәәдг билә би...
Мана һучн тавн бодң ирҗ,
Догшн Шар Гүргүлә
Бәәр келдҗ бәәнә.
Манахн ирхнь,
Авна гидг эс билү!
Ардк нутган нүүлһс гиҗ йовна би.
— Көвүн, дәкн-дәкн кел!..
Догшн Шар Гүргү
Ямр кевтә бәәнә? — гигсн бәәнә.
— Арг Улан Хоңһрин бәрц гиҗ,
Хатасн хар болд шивә кеҗ,
Түүни һазад бийәр
Эр цаһан чолун шивә кеҗ,
Түүни һазад бийәр
Шитм харһа шивә кеҗ,
Түүнәннь һазад бийәр
Шораһас нигт,
Шорһлҗнас олн
Шулм маңһс хойр цергтә...
— Көвүн, мана аав келдг билә:
Тәвлһт һолын экнд
Тавн сай оргэ бәәнә гидг.
Чини болтха!
Бумбин оран авч ирәд,
Дәкн шаңнс би.
Ус ута һаңд бишәр,
Улс угаһар челмн нүүлһ! —
Гиҗ келәд, һарад йовб.
Арнзл Зеерддән келв:
— Маңһдур һал үдин аңхнд күргәд ас!
Эс күргәд өгдг болхнчн —
Дөрвн хар туруһичн мөлтлнәв!
Зеерд келв:
— Маңһдур һал үдин аңхнд,
Һаслңгин дөрвн дала дәәвлүләд,
Туг түмни барата,
Түмн бухин әәтә,
Залу Зеердин тоосн билтә гихләрн,
Захин бухин зүркн чичрмәр
Күргәд өгсв би.
Шитм харһа шивә күүчәд,
Эр цаһан чолун шивә күүчәд,
Һолта лүүдң тугин үзүр ахта
Һучн хойр тутинь хуһлад,
Һурвн миңһн бәәринь эвдәд,
Догшн Шар Гүргүһин
Еңгр мөңгн цаһргас
Эс авдг болхнчн —
Күүрг цаһан күзүнчн нанд! — гиҗ
Келәд хурдлв.
Хагсн сумн кевтә һольһлад,
Хагсуһин шар гүлвр кевтә җилвлзәд,
Туг түмни барата,
Түмн бухин әәтә,
Залу Зеердин тоосн билтәл гихләрн,
Захин бухин зүрк чичрүләд,
Күрәд ирв.
Өмнәснь һучн тавн бодң
Шаван тооллдад һарад ирв.
Алтн Цееҗ келн бәәнә:
— Арнзлын тоосн мөн кевтә болна,
Арнзлларн андһарта йовдг болх,
Шивәд күргл уга бәрх билә.
Савр, сәәхн Күрң Һалзнарн
Күрч бәрҗ үз!— гиһәд мордулв.
Торһуль уга Күрң Һалзн
Тордад, күцәд җоладв.
— Арнзлларн андһарта билә би,
Тальв! — гиһәд чишкәд бәәв.
Һучн тавн бодңгудтнь
Күргәд авад ирв.
Һучн тавн бодңнь
Селн-селн таалад бәәв.
Көвүн келв:
— Танд мини таалулх һазр чигн олдх,
Тана нама таалх һазр чигн олдх.
Урдар дәәни йосар болыя!
Гүмб зан тавг Хәәсн Харан һундад,
Зүн бухинь дәврәд орв.
Алтн Цееҗ
Агсг Уланан һуйдад,
Барун бухарнь дәврәд орв.
Арнзлан һуйдад,
Һунхн Улан Шовшур
Дунд бухар дәврәд орв.
Сән, мууһинь йилһн чавчад,
Саадг талкинь савн чавчад,
Хойр үзүринь хомнн чавчад,
Найн хойр бархтынь түлкн чавчад,
Дөчн дөрвн тутинь хуһлад,
Дөчн дөрвн бәәринь эвдәд одв.
Һучн тавн бодңгин
Байн хар цуснь
Ундн болад одв.
Баатр цаһан арснъ
Хуйг болад одв.
Нәәтг улан һолдан күрхләрн,
Нәәхлгсн Шовшур деерән хурад ирв.
Нәәтг Улан Шовшур
Баатр Бумбин шарт зандн ура дуудад,
Эгр зандн җидиг
Багтмһарнь чичәд,
Ар сүүвчәрнь шувтрад,
Шитм харһа шивә күүчәд,
Эр цаһан чолун шивә күүчәд одв.
Хатасн хар болд шивән үүд
Хамхлдг арһинь ядв.
Һурвн долан хонг чавчлдв.
Түүндән дәәсн нигт болад,
Һучн тавн бодңнь бух-бухд тарад одв.
Һунхн наста Шовшур Алтн Цееҗ хойр
Даңгин бийәр үлдәд бәәв.
Һунхн Улан Шовшур хәәкрв:
- Аав минь уга цагт,
Бий минь һарад уга цагг
Ар Бумбин орн минь довтлҗ авад,
Эзн күрәд ирхлә,
Эминнь хорма дор шивлддгчн юмб?
Эр болдг болхнь, наар, һар! — гиһәд дуудв. -
Эр әс болдг болхнчн —
Хар болд шивәһичнь күүчәд,
Еңгр мөңгн цаһргасчн
Зөг арвн цаһан хурһар
Авхдан күрв би! — гиҗ келәд,
Арнзл Зеердиг далн хойр һуйдад,
Таг һәрәдәд,
Тал дунднь тусв.
Ташр һәрәдәд, эс чадад бәәв.
Һунхн Улан Шовшур бун киисәд,
Билгин Шарвң нертә үлдән суһлад,
Тәвн хойр дайлад одхларн,
Тамлхтын һурвн давхр шивәһинь чавчад,
Хар болд шивәһинь күүчәд орад одв.
Йовһар орад одв.
Алтн Цееҗ арнзлынь унад,
Дахн орад одв.
һунхн Улан Шовшур хәәкрв:
— Еңгр мөңгн цаһргасчн
Авхд күрв би! — гиһәд
Таг һәрәдәд, цаһргаснь авад,
Хольв татв.
Догшн Шар Гүргү
Һунхн Улан Шовшурла
Таш-баш бәрлдәд одв.
Ташр-башр орклцад,
Алс-булс хайлцад,
Арвн хойр хонгт
Авлцҗ ядад бәәв.
Һунхн Улан Шовшур
Уйн баһ насн болад,
Уйдад ирв.
Алтн Цееҗ хәәкрв:
— Эцкчн күмн өндр болв гиҗ
Һатцин бүкр лүүдң бүсәс
Нүрс гиһәд авдг билә!
Баһр мөңгн дегә
Батлҗ өгдг билә!
Йөрг цаһан өрчд
Билг алдр ташаг шигдәһәд,
Күмн күнд болв гиҗ,
Күнд зандн тавгинь
Серлзүләд цокдг билә! — гиһәд
Алтн Цееҗ урадад йовна.
Көвүн түүнәс дәкн
Арвн хойр хонгт йовлцв.
Көвүн түүнәсн бүкр лүүдң бүсәснь
Нүрс гиһәд авб.
Баһр мөңгн дегә
Батлс гиһәд өгв.
Йөрг цаһан өрчднь
Билг алдр таша шигдәд одв.
Күүкн Цаһан уульш беләс
Күнд аандн тавгинь
Серлзүләд цокв.
Цеңкр цаһан хадыг
Цәкүр болтл гүвдәд,
Цагин дервн дала дәәвлтл гүвдв,
Күңк цаһан ухань будц бодтл гүвдв,
Күнд зандн толһа дуунг болтл гүвдв,
Зун нәәмн алд сунтл гүвдв.
Эр цаһан элснд
Элк түргүр тошулад дарв,
Күнд зандн толһаһинь
Долан тоха дор ортл тохалдв.
Алтн Цееҗдән хаяд өгв.
Алтн Цееҗнь алдад оркв.
Дәәни көлд дасгсн
Догшн Шар Гүргү
Цергән темцәд гүүв.
Арнзлан һуйдад,
Әгр зандан бәрәд
Арднь орв.
һунхн Улан Шовшур
Арнзлас түрүлҗ күрәд,
Барун һараснь бәрәд,
Хөөнән хөрн җова гүвдәд,
Ардан арвн җова гүвдәд,
Дөш мөңгн маңнаһарнь
Дөрвн миңһ дөшүләд,
Алтн Цееҗдән өргәд өгв.
Авад һарв.
Хадын девсңд ирәд буув.
Сарвһр цаһан тавгинь
Сәәр деернь күләд,
Домб цаһан һаринь
Дөш цаһан далын мөөрсн деер
Дондалһҗ күләд,
Хадын девсң деер тальвб.
Зеерд мөрн далн хойр цуурдад авб.
«Манахн үүлән бүтәҗ билтә!»— гиһәд
Ээм-ээмән түшлцәд,
Эгшг дууһар дууллдад,
Адгнь тавн бумин толһа һанзһлад
Күрәд ирв.
Арнзл Зеерд
Дәкн далн хойр цуурдад авб.
Ар Бумбин орн кезә алдрла?
Арг Улан Хоңһр
Әср улан нүкәр кезә орла?
Түүнәс нааран
Үүд чигн уга,
Өрк чигн уга,
һурвн давхр төмр герт
Тәк хулан күләтә,
Тамин һурвн чөдртә,
Усн чигн уга,
Өвсн чигн уга бәәсн
Көк Һалзн күлг соңсад оркв.
Тәк хулань күләг
Тас тиирәд оркв.
Ташр тиирәд оркхларн,
Һурвн давхр төмр герән
Тас тиирәд оркв.
Нәрн өвснд нәәхләд,
Күдр өвснд бүдрәд,
Гүүһәд күрәд ирв.
Күлгүдин күзү дарн зууһад,
Зеерд мөрн Көк Һалзн күлг хойр
Хоңһр Җаңһр хойран санад,
Сана алдад сүүҗлдгсн бәәдг.
Эңгин олн бодңгуд бәәдг болв чигн,
Хоңһр Җаңһр хойран санад
Сүүҗлдгсн бәәдг.
Догшн Шар Гүргүн сәәдүдинь цуглулад,
Хойр нүр болһҗ суулһад,
Миңһн нег җилд әрлш уга
Мөн Бамбин алтн тамһ тальвад,
Догшн Шар Гүргү гих нериг таслад,
Дуут Җаңһр гих неринь дуудулад,
Алтн Цееҗ келв:
— Догшн Шар Гүргүг
Тамин зовлң үзүләд,
Хоңһр Җаңһр хойран иртл,
Авад бәәй,— гиһәд
Ар Бумбин оран зөрәд,
Гүүлгәд һарад йовб.
Бас чигн кесг гүүлгәд,
Бумбии орндан күрәд ирв.
Бумбин Цаһан уулнь манрад бәәв.
Бумб дала гидг далань дүңгәһәд бәәв.
Бамбин күҗ зандн өргәнь
Бас манрад бәәв.
Өмн бийднь
Бум, җова олн бурхнань
Бүүрлгсн бәәдг,
Тал дунднь
Талвин цаһан хурлань
Бүүрлгсн бәәдг.
Дуут Җаңһра
Долан сай шевнрнь
Догшн цаһан дуңгин дууһар
Дуулсн, дүрклгсн бәәдг.
Үкл уга мөңкин орта,
Арвхкн зурһата Шавдл хатн
Ширә деерән һарв.
Шовшуран өвр деерән авб.
— Нег селгәһәр алдргсн
Хоңһр Җаңһр хойр
Нег цагин селгәһәр ирх.
Медән уга эцкәс көвүн һардг,
Экән нүүлһҗ авч ир,— гив.
Нүүлһәд авад ирв.
Эзн богдын өргәд
Эмнг гүүдин үсн
Элвг улан арз болв.
Богдыя Һучн тавн бодңгуд
Улан арзин зүүтәр болв.
Бумбин орн төвкнгсн бәәдг.
Әср улан нүкәр орад одгсн Җаңһр
У дунднь хойр тулад,
Уутьм дунднь нег тулад,
Тамин олн зовлң үзәд,
Дөрвдгч һазринь давад орв.
Бас у дунднь хойр тулад,
Уутьм дунднь нег тулад,
Доладгч һазр дор орад одв.
«Хааран одх би?»— гиһәд зогсв.
Замин улан хаалһар гүүһәд һарад йовб.
Кесг цагтан гүүһәд,
Кемҗл уга гүүһәд,
Гүүҗ йовдг болхнь,
Хойр өндр уул харвгдад бәәв.
Күрәд ирв.
Тер хойр уулыг нег көвүн
Хойр сүүдән авад,
Орм дунднь селҗ тәвәд,
Наадад бәәнә.
Җаңһр ухан дундан санв:
«Дорд Бумбин орнд
Иим аһу күчтә күн
Бас бәәдг санҗлм!»
Дольңһрхн Хоңһран дуудад сурв.
Көвүн өмнәснь келв:
— Хоңһричн нәәмн миңһн шулм
Өдр дундан нәәмн миңһ цокад,
Нәәмн миңһ цольгад бәәнә.
Арг Улан Хоңһрин
Амн дундан келәд йовдг үгнь:
« Ардасминь некәд ирдг
Ах-дүүһин оңһа уга эс билү?
Өлкәдәд күрәд ирх,
Ооляд һаргсн көвүн уга эс билү?
Нәрхн цаһан дууһим минь эс соңсдг
Нәәхлгсн Җаңһр!»—гиһәд чишкәд йовна.
Ардаснь ирх нөкд күмн би билтәв гиһәд,
Нөкр болс гиһәд, бийән теңцҗ бәәнәв.
Батхнар бара кеҗ ядгсн,
Харадаһар хара кеҗ ядгсн,
Хан нойн Җаңһр
Дахулад гүүһәд һарв.
Бас чигн кесг цагтан гүүһәд йовна.
Ус уга һаң болад,
Улм уга чөлм болад,
Ширмин ик халун болад,
Хойрулн уйдад йовб.
Тиигҗ йовтл, өмнәснь нег көвүн
Гүүһәд күрәд ирв.
Дуутын Улан Хоңһран дуудад сурв.
- Богд, унд уутн,— гиһәд
Нег далаг оочасн асхад өгв.
- Дуутын Улан Хоңһритн
Нәәмн миңһн шулм өдр дундан
Нәәмн миңһ цокад,
Нәәмн миңһ цольгад бәәнә.
Арг Улан Хоңһрин
Амн дундан келәд йовдг үгнь:
« Ардасминь некәд ирдг
Җаңһр мини яһла?»— гиһәд хәәкрәд йовна.
Ардаснь ирх нөкд күн би билтәв гиһәд,
Нөкд болс гиҗ йовна би.
Нөкд ядгсн Җаңһр
Дахулад гүүһәд һарв.
Гүүҗ йовн гихнь
Ооср бүч уга
Орд цаһан өргә харһв.
Орад ирдг болхнь,
Харм ик хәәсн нерәтә бәәна,
Зандн улан цог улаһад бәәнә.
За ик түлән овалһата бәәнә.
Барун зүн хойртнь
Буһ марл хойрин махн
Овалһата бәәнә.
— Үүндән нег хонг
Үд болый,— гиһәд, Җаңһр
Сур мет сунад,
Суха мет улаһад унтв.
Хойр көвүн махан утлад чанв.
Мах чанхин алднд
Зес хоңшарта,
Зүр шилвтә
Нег эмгн орад ирв.
— Эмгн, һал түлтн,
Мах идий,— гиһәд
Хойр көвүн келв.
Эмгн һал түләд суув.
Махн көөрәд, болад ирхин алднд,
Хойр көвүн үрү хәләһәд,
Өөдән хәләхин заагт
Махн чигн уга,
Эмгн чигн уга болад одв.
— Эн юн шулм эмгн харһад одв?! — гиһәд
Хойр көвүн махан дәкн чанв.
Һалан түлҗ суутлнь,
Саак эмгн орад ирв.
Эмгн, һар! — гив.
- Күүкд, өлсҗ бәәһәд,
Тандан гем кеһәд оркв би...— гиһәд
Эмгн һал түләд суув.
- Одакдан цадгсн эмгн
Ю келтә?— гиһәд
Хойр көвүн суув.
Махн болад, көөрәд ирхин алднд,
Махн чигн уга, эмгн чигн уга
Болад одв.
Хойр көвүн түүнәсн хоорндан
Хәр нойиг дахсан келв.
Хату бирмн ханьцсиг келв.
— Хойр хәәсн махнд эс цаддг
Хот әмтә холмһа
Хойр көвүн сәнҗ гиҗ,
Чирә дунд биднд эс келв чигн,
Ухан дундан санх биший,— гиһәд
Дәкәд махан утлад чанв.
Җаңһр серв.
— Та хойр цадгсн болхнь,
Хүвән чаннав би, унттн,— гив.
Хойр көвүн унтв.
Җаңһр махан чанҗ бәәтл,
Саак эмгн орад ирв.
Зүн эркнд зогсад,
Аман бәрәд лүгшәд инәв.
— Эмгн, эмгн, уульсиг сурһ,
Инәсиг сур гидг бишъю,
Юунд инәв чи?..
— Эн унтгсн хойр көвү өврәд,
Инәҗ бәәнә би.
Деед Бумбин орни зүү�Читать дальше