Александр Осипенко - Святыя грэшнікі

— Пасля такой дасціпнай і ёмістай прадмовы да працэдуры, якая на простай мове называецца цяпнуць, я здаюся, — аджартаваўся Богша і дастаў прыхаваную бутэльку сухога марачнага віна.

— Ого! — узрадаваўся Баравік-Залеўскі.

— У мяне ёсць прапанова, — сказаў Богша пасля нядоўгага маўчання, якое яму спатрэбілася, каб сабрацца з думкамі. — Як аўтар ты можаш яе не прыняць, але не спяшайся адвергнуць.

— Спадзяюся, ты не прапануеш мне жаніцца з Накіпелавай?.. Астатняе я прыму з належнай увагай...

Баравік-Залеўскі зрабіў глыток віна і смачна прыцмокнуў.

У гэтым быў увесь Баравік-Залеўскі з ягоным позняварварскім гурманствам, непамерна рамамтычным захапленнем і сучасным нігілістычным адмаўленнем таго, што не ўпісвалася зараз у ягоныя намеры або было непатрэбна яму — шляхетнасць, добра разбаўленая беларускай паблажліва-іранічнай сялянскасцю. Лазар Бог­ша мог бы даўно прывыкнуць да дзівосаў пісьменніцкага характару, але прывыкнуць ніяк не мог. Сам ён любіў выразнасць у адносінах, хоць таксама нічога не меў супраць іроніі.

Сціплая іронія — адзнака беларуса, якому вечна даводзілася некаму падпарадкоўвацца: польскаму пану або рускаму чыноўніку, якія не цярпелі незалежнасці.

Але іроніі ніхто не мог адняць у беларуса, і ён карыстаўся ёю і ў будзень і ў свята, пакепліваў з сябе, з пана і чыноўніка, але не так, каб іх раздражніць, а найбольш каб сябе задаволіць.

Лазар Богша не стрымаўся, каб не пакпіць з Баравіка-Залеўскага:

— Яшчэ не далей сённяшняй раніцы адзін славуты паэт, стоячы на каленях у гэтым утульным холе, цалаваў ручкі і, як мне здалося, не маткі боскай, а грэшнай Магдаліны, што некалі прыкладала іх да паэтавай шыі, каб у пяшчотных абдымках задушыць яго.

— Не трэба, стары, — узмаліўся Баравік-Залеўскі. — Усе мы робім некалі глупства. Жахлівая слабасць чалавечага роду! Справа, аднак, у тым, што адны гэтае глупства заўважаюць і потым ім бывае страшэнна моташна, аж хочацца выць па-сабачы; другія яго не заўважаюць, і ім ніколі не бывае сорамна; трэція ж упэўнены, што іхняе глупства ёсць найвялікшае дасягненне розуму, і таму яны гавораць глупства з зайздроснай пастаяннасцю. Асцерагайся, Богша, гаварыць такім людзям праўду... У мяне быў сябар...

— Ён памёр? — пацікавіўся Богша.

— Смерць — з’ява адносная. Яна існуе кожнае імгненне, і яе няма ў бясконцасці Сусвету. Тое, што памірае, на самай справе жыве, але ў другім стане існавання. Таму смерць — гэта яшчэ і нараджэнне. Толькі глуп­ства застаецца вечным і нязменным. На яго хварэюць жабракі і багацеі, бунтары і дыктатары, ідыёты і вучоныя. Толькі глупства багацеяў, дыктатараў і вучоных чамусьці некаторыя называюць мудрасцю, але тыя, хто называв дурасць мудрасцю, не вызначаюцца высокай маральнасцю... Дык я пра колішняга сябра. Аднаго разу ён стаў гаварыць прамовы і пісаць артыкулы, вучыць разумнейшых за сябе. Гэта было відавочнае кожнаму глупства, несусветная дурасць, але ён з кожнай прамовай або артыкулам усё больш упэўніваўся ў сваёй геніяльнасці. I ведаеш, чаму ўпэўніваўся, бо разумныя не хацелі гаварыць яму праўды. Сляпому не адкрыеш вочы, глухому не пазычыш слыху. Чалавеку, які робіць глупства і абсалютна, пераконаны, што выпраменьвае геніяльнасць, бескарысна гаварыць праўду, як і папугаю, што вывучыў некалькі слоў. Што датычыць мяне, дык я сапраўды адчуваю моташнасць, бо разумею, што рабіў і раблю глупства. На жаль, не заўсёды ведаю, як рабіць нешта разумнае. Розум належыць толькі чалаве­ку, і таму ён абмежаваны. Каб побач з намі жылі яшчэ нейкія разумныя істоты — хоць бы дэльфіны або сабакі, — мы, бадай, не рабілі б столькі глупства... Даруй, я загаварыўся, як той цецярук на такавішчы, а ты, здаецца, хацеў сказаць нешта важнае, што больш адпавядае нашаму практычнаму часу.

— Мне хацелася паразважаць з табой над сцэнарыем, — сказаў Богша, уявіўшы, як падскочыць Баравік-Залеўскі ад ягонай прапановы: во ўжо чаго не любіў той, дык гэта нешта змяняць у сцэнарыі.

— Разважанні — перавага чалавека, якая часам прыводзіла яго да кастра, вяроўкі або кулі, — хмура сказаў Баравік-Залеўскі.

— I тым не менш рызыкнём, — зарагатаў Бог­ша. — Мяне захапіла ў тваім сцэнарыі буйнасць жыцця, якое аднойчы абарвалася пад мячом...

— Я бясконца табе ўдзячны, — жартаўліва раскланяўся Баравік-Залеўскі. — Войны заўсёды абрывалі красаванне жыцця — бясконцая і страшная трагедыя, якой, здаецца, няма канца.

— Кожная вайна была апошняй, на гэта, прынамсі, заўсёды спадзявалася чалавецтва, — нагадаў Бог­ша. — Чалавецтва заўсёды жыло спадзяваннямі. Но­выя войны найперш за ўсё і забівалі людскія спадзяванні! Таму набатны звон не можа замаўкаць ні на хвіліну. Пакуль б'е набат, людзі не могуць заснуць.