Неизвестно - Блакит

Яны шчыра падтрымлівалі адзін аднаго, калі некага валіла хвароба, асаблі­ва старэйшага па ўзросьце Кандрата Кандратавіча, які амаль да ста сваіх гадоў захоў­ваў сьветлы розум пры амаль поўнай фізічнай немачы. Яны наведваліся альбо сазвоньваліся па тэлефоне, хоць гэтае дасягненьне цывізізацыі Пімен Емельянавіч ня надта любіў – казаў, што гаворка па тэлефоне нагадвае яму гаману двух сьляпых. Пасьля адыходу старэйшых сяброў, здаецца, найбліжэйшым і ў прамым, і пераносным сэнсе чалавекам для Панчанкі стаў Сяргей Законьнікаў, які колькі часу назад пасяліўся ў гэтым жа пад’ездзе, некалькімі паверхамі вышэй. Ён ледзь ці не штодня па-суседску забягаў да Панчанкаў запытацца, мо патрэбна якая помач, пагаманіць з гаспадаром, расказаць яму апошнія літаратурныя навіны...

Пімен Емельянавіч па натуры быў непапраўны рамантык, лёгкі на пад’ём вандроўнік і падарожнік. Нават у свае сталыя гады, маючы сур’ёзныя праблемы са здароўем, ён ці то па лініі Камітэту міру, ці то ў складзе нейкіх афіцыйных альбо пісьменьніцкіх арганізацыяў, а то і проста турыстам гатовы быў у любы момант падняцца і кінуцца за тысячы кіламетраў у чарговае падарожжа, часам няпростае, авантурнае, мо нават рызыкоўнае. Магмыма, ён быў першы беларус, які “забраўся” на самую страху сьвету, адкрыў для сябе і для нас малавядомую і загадкавую горную краіну – каралеўства Непал. Прыгадаем толькі назвы Панчанкавых кніг – “Далёкія станцыі”, “Шырокі сьвет”, “Кніга вандраваньняў і любові”, “Нью-Ёрскія маланкі”, “Тысяча небасхілаў”, “Чатыры кантыненты” і г.д. Турысцка-пазнавальных вершаў, пісьменьніцкіх падарожных нататак і нарысаў у нас хоць адбаўляй. Панчанка, звычайна, прывозіў са сваіх далёкіх і блізкіх вандровак бліскучую лірыку высокага паэтычнага, філасофскага і грамадзянскага напружаньня, напалу, гарту, словам, класіку, якую прынята запамінаць, адзначаць самымі высокімі прэміямі і ўзнагародамі. Але гаворка не пра тое. Запрашаю ўявіць сабе, якія танталавы пакуты паспытала непаседлівая, дзейсная, энергічная і вольналюбівая Панчанкава натура ўмомант упалая ў нямогласьць, спаралізаваная інсультам. Горай за ўсё – амаль нежывою стала правая рука, і ён пазбавіўся магчымасьці нават занатаваць раптам узьніклую думку, паэтычны вобраз, ёмістае слоўца, толькі што народжаны паэтычны радок. Мы бачылі, як ён змагаўся, не дазваляў сабе ўпадаць у адчай і роспач. І дзякуючы ці то ўрачам і медыцыне, ці то Зоі Кірылаўне, ці то асабістай мужнасьці, аптымізму, неадольным жаданьні адолець сваю немач хвароба памалу адступала. Пімен Емельянавіч апантана і нястомна доўгімі гадзінамі “распрацоў­ваў” руку, ціскаючы эластычны шарык, не спыняўся нават пры наведвальніках. І насамрэч памагала – неўзабаве за пісьмовым сталом старанна выводзіў літары, словы, нібыта наноў вучыўся пісаць. Напачатку літары выходзілі няроўнымі, завостранымі зьверху і зьнізу, складзеныя ў словы, радкі, яны вельмі нагадвалі электракардыяграму ягонага натруджанага хворага сэрца. З цягам часу рука набірала ўпэўненасьць і тэмп, аднак усё роўна не пасьпявала за ходам думкі, і ён скарачаў словы, пакідаў толькі яму вядомыя закаручкі. Нават усёцярплівая Зоя Кірылаўна, якая прысьвяціла свайму Пімену ўсё жыцьцё, не заўсёды магла разабрацца ў ягоных кручках-каракулях. У зьвязку з гэтым нельга не сказаць колькі словаў пра сапраўднае чалавечае, грамадзянскае і пісьменьніцкае падзьвіжніцтва Сяргея Законьнікава, які пасьля сьмерці Пімена Емельянавіча больш за паўгода па начах і выхадных карпеў дзе з лупай, дзе метадам супастаўленьня, дзе клікаў на падмогу Зою Кірылаўну, расшыфроўваючы амаль непрыдатныя для прачытаньня дзёньнікавыя і іншыя запісы, падрыхтаваў і на працягу ці ня двух гадоў друкаваў у “Полымі”, якое ён тады рэдагаваў, цікавейшыя Панчанкавы дакументы.

Сёньня я ня ведаю пісьменьнікаў, у тым ліку і сярод крытыкаў, літаратураведаў, хто сістэмна сочыць за літаратурным працэсам, больш-менш поўна знаёміцца з публікацыямі ў літаратурна-мастацкіх выданьнях, навінкамі сур’ёзных выдавецтваў. Магчыма, цалкам аддаюцца напісаньню ўласных, вядома ж, геніяльных твораў, магчыма, ня маюць патрэбы чытаць, як у тым анекдоце: “я не чытацель, я пісацель”, ці проста заядае лянота, і абмяжоўваюцца праглядам, зачапіўшыся за нешта позіркам па дыяганалі, каб быць у курсе, з разумным выглядам, калі ўзьнікне патрэба, падтрымаць гаворку. Ніколечкі не перабольшваю: ёсьць творцы, якія, здаецца, у найлепшых прыяцельскіх, мо нават сяброўскіх стасунках, але не прачыталі адзін у аднаго ніводнага радка. Сам сустракаў такіх. Нашы старэйшыя калегі і таварышы былі зусім іншыя. Да глыбокай старасьці Янка Брыль з траўмаваным, фактычна адным вокам чытаў ня толькі практычна ўсё, што зьяўлялася ў беларускай, але і даволі сістэмна сачыў, што робіцца ў рускай, польскай, украін­скай літаратурах, і да ўсяго меў патрэбу час ад часу вяртацца і перачытваць для душы любімую класіку. Тое ж можна сказаць і пра Пімена Панчанку. Нават у нямоглым стане ён ніколі не раставаўся з кнігай. Неяк я зьвярнуў увагу, што бальшыня кніг у ягонай бібліятэцы, а найперш класічныя прыкметна зачытаныя, выказаў здагадку: пэўна, бібліятэкай актыўна карыстаюцца дзеці, унукі мо і суседзі. Пімен Емельянавіч пацьвердзіў, што здараецца і не бяз гэтага, але больш дык ён сам чытае-перачытвае і Пушкіна, і Купалу, і Лермантава, і Коласа, і Талс­тога, і Твардоўскага дый іншых, нават маладзейшых, але ўжо відавочных неўзабаве класікаў, як Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін ды Генадзь Бураўкін, і патлумачыў, што пастаяннае вяртаньне да класікі для яго нешта кшталту настройкі душы на камертон і для ўласнай творчасьці, і каб меркаваць аб чужой. Усе, хто ведаў Пімена Емельянавіча, аднадушна адзначаюць ягоную высокую патрабавальнасьць і да сваёй, і да чужой творчасьці, строгія, часам да жорсткасьці прамыя і бескампрамісныя ацэнкі. Праўда, ён прызнаваўся, што іншы раз і яго ўламвалі падпусьціць некаму ялею, але заўсёды намагаўся рабіць гэта ў меру, каб пасьля не было сорамна і брыдка. Ён быў ўнікальны галоўны рэдактар – чытаў літаральна ўсю рэдакцыйную пошту “Маладосці” і сам вырашаў, што рыхтаваць да друку, на што не варта траціць часу, і ні гучнае імя, ні грамадскае становішча аўтара ня мела ніякага значэньня. Яшчэ з “маладосцеўскіх” часоў ён прызвычаіўся быць у эпіцэнтры літаратурнага працэсу, і не пакідаў гэтай звычкі да апошніх дзён – чытаў практычна ўсё, што друкавалася ў літаратурна-мастацкіх часопісах. Асаблівая ўвага і ягоны клопат быў пра маладых, прыход у літаратуру адметных талентаў, падтрымка іх і добрым словам, і канкрэтнай справай. У сямідзясятыя ён часта пісаў крытычныя артыкулы з аглядам творчасьці маладых, кароткія рэцэнзіі, сігналячы, вызначаючы вартыя ўвагі аб’екты для непаваротлівай і цяжкой на пад’ём прафесійнай крытыкі. А калі па стане здароўя і абцяжараны іншымі клопатамі перастаў забягаць на літаратурна-крытычную дзялянку, знаходзіў нейкі іншы шлях падтрымаць добрым словам аўтараў і творы, якія прыйшліся яму даспадобы...