Уладзімір Арлоў - Пяць мужчын у леснічоўцы

Як мяркуе спадар Шукелайць, шэдэўр Лазара Богшы вывезлі ўсё ж спачатку на ўсход. Да яго даходзілі весткі, што крыж бачылі ў адным з маскоўскіх музеяў. Значыцца, калі рэліквія і трапіла на захад, дык праз Маскву. Версія пра разбор крыжа на часткі малаверагодная, бо кошт яго золата і камянёў параўнаўча невялікі. Галоўная вартасць крыжа для яго магчымых гаспадароў у тым, што гэта - высокамастацкі твор.

Ню-ёркскія пошукі завяршыліся ў кастрычніку 1990 года візітам у Морганаўскую фундацыю міністра замежных спраў Беларусі Пятра Краўчанкі. Ён перадаў запыт пра крыж Еўфрасінні Полацкай і растлумачыў, што гаворка ідзе пра нацыянальную святыню: «Калі б яе, няхай за выкуп, удалося вярнуць на Радзіму, у аэрапорце рэліквію сустракалі б дзесяткі тысяч беларусаў».

Калі прыйдзе дзень такой сустрэчы і ці прыйдзе наогул?

Праз пару месяцаў міністэрства атрымала афіцыйны адказ: у фундацыі Морганаў крыжа няма. Але ж у гэтага клана мільянераў ёсць прыватныя зборы, а за іх, як вынікае з прысланага дакумента, адміністрацыя не адказвае.

Магчыма, вы, шаноўны чытач, ведаеце пра лёс крыжа святой Еўфрасінні трохі болей. У такім разе звяртайцеся ў камісію па вяртанні нацыянальных каштоўнасцяў пры Беларускім фондзе культуры. Можна выходзіць і непасрэдна на Інтэрпол, што нядаўна таксама заняўся лёсам нашае святыні, зарэгістраваўшы яе пад нумарам 34-1130.

Апошнім часам у пошуках крыжа зроблена спроба выкарыстаць дапамогу вядомых экстрасэнсаў. Трое з іх, у тым ліку і сусветна знакамітая балгарка Ванга, упэўненыя, што крыж будзе раней ці пазней знойдзены.

Ігумення Еўфрасіння ніколі не губляла сувязяў са знешнім светам, была ягонай настаўніцай і суддзёй. Пад час высылкі Рагвалодавічаў у Візантыю Ўсяславава ўнучка заставалася адзінаю мо прадстаўніцай полацкай дынастыі на радзіме. Укрыўшыся за манастырскімі сценамі, яна была своеасаблівым сцягам змагання палачанаў за незалежнасць.

У гістарычна-археалагічным запаведніку ў Ноўгарадзе можна ўбачыць пячатку Еўфрасінні, знойдзеную там на Рурыкавым гарадзішчы. Пячатка пацвярджае вялікую ролю князёўны-ігуменні ў палітычным жыцці княства. Праз веча яна ўплывала на запрашэнне ў Полацак князёў і на прызначэнне епіскапаў, кандыдатуры якіх павінен быў ухваліць агульны сход месцічаў. Са згоды Еўфрасінні ў 1132 годзе горад скінуў кіеўскага стаўленіка і абвясціў князем роднага брата ігуменні: «Полочане же рекше: «лишается нас» и выгнаша Святополка, а Василка посадиша Святославича».

Надзеленая ясным розумам і моцнай воляю, асветніца не магла стаяць у баку ад падзей 1151 года, калі полацкае веча адмовіла ў даверы Рагвалоду-Васілю. Апальнага князя выслалі ў Менск і трымалі ў няволі, а на ягоным месцы валадарыў запрошаны адтуль Расціслаў Глебавіч. Сеўшы ў сталічным Полацку, ён раздаў удзельныя княствы сынам ды братам і вёў палітыку, выгодную найперш Менску. Веча вырашыла, што князь здрадзіў полацкім інтарэсам. Праз сем гадоў не без удзелу ігуменні палачане зноў захацелі бачыць на сваім пасадзе Рагвалода.

Пра гэта пад 1158 годам падрабязна апавядае Кіеўскі летапіс:

«Вялікі мяцеж быў тады ў горадзе сярод палачанаў, бо шмат хто хацеў Рагвалода. Ледзьве ўгамаваў людзей Расціслаў, адарыў шмат каго падарункамі, прыводзіў іх крыж цалаваць, а сам пайшоў з Усеваладам і з Валадаром і з усімі братамі на Рагвалода пад Друцк. Рагвалод жа зачыніўся ў горадзе. І біліся моцна, і шмат з абодвух бакоў палегла. Дручане ж вельмі дакаралі братоў. І замірыліся Расціслаў з Рагвалодам, і цалавалі крыж адзін аднаму, і аддалі воласці Рагвалоду. І вярнуўся Расціслаў з братамі дамоў.

Таго ж лета ўчынілі змову палачане супроць князя свайго Расціслава Глебавіча, і пераступілі праз крыжацалаванне, і паслалі пакрыёма да Рагвалода Барысавіча ў Друцк, кажучы яму: «Саграшылі мы перад Богам і перад табою, княжа наш, што пайшлі супроць цябе, і багацце ўсё тваё і твае дружыны парабавалі... Калі ж ты не прыпомніш нам усё тое... і крыж нам пацалуеш, то мы людзі твае, а ты наш князь. Расціслава ж схопім і аддамо табе ў рукі, і што захочаш, тое яму ўчыніш». І Рагвалод прысягнуў палачанам на крыжы».

Замах на Расціслава прызначылі на дзень святога Пятра. Князя запрасілі на братчыну (пачостку) каля царквы старой Багародзіцы. Аднак папярэджаны некім Расціслаў надзеў пад святочны ўбор кальчугу і захапіў з сабою моцную ахову. Наступнага дня ягоных прыхільнікаў пазбівалі на вечы, а сам князь з дружынаю ўцёк і «многа зла створи волости Полотьской, воюя и скоты, и челядь».