Уладзімір Арлоў - Пяць мужчын у леснічоўцы

І зноў мы пераносімся ў нашае стагоддзе. Гэтага вымагае вартая дэтэктыўнага рамана адысея крыжа ў гады савецкай улады. Пакуль раман не напісаны, прапаную аматарам дэтэктываў колькі наступных старонак.

У 1921 годзе крыж святой Еўфрасінні рэквізавалі бальшавікі. З-пад апекі духавенства ён трапіў пад чорнае крыло ОГПУ.

Напрыканцы дваццатых гадоў пачынаецца расправа з беларускай інтэлігенцыяй, раскручваецца махавік сталінскіх рэпрэсій. Тым трывожным часам былы прэм'ер БНР, а тады дырэктар Беларускага дзяржаўнага музея Вацлаў Ластоўскі ладзіць адмысловую экспедыцыю ў Полацак. Мэта - пошукі шэдэўра Лазара Богшы.

Крыж знайшоўся ў мясцовым фінаддзеле і быў перавезены ў Менск. Аднак наступ на беларускую культуру працягваўся. «Чыстка» ішла не толькі ў грамадстве, але і ў музейных сховішчах. Нацыянальныя скарбы вывозілі ў Расею або проста знішчалі. Зладзейства напачатку, чынілася пад выглядам эвакуацыі каштоўнасцяў далей ад дзяржаўнае мяжы. Страх перад «інтэрвенцыяй міжнароднай буржуазіі» нарадзіў ідэю перанесці сталіцу БССР у Магілеў, куды пачалі пераводзіць рэспубліканскія ўстановы. У 1929 годзе туды трапіў і крыж Еўфрасінні Полацкай. Матэрыялы, апублікаваныя доктарам Вітаўтам Тумашам у ню-ёркскім часопісе «Запісы Беларускага інстытута навукі й мастацтва», дазваляюць прасачыць хаду падзей.

21 лістапада супрацоўнік аддзела фельд'егерскай сувязі паўнамоцнага прадстаўніцтва ОГПУ па Беларускай вайсковай акрузе Лугаўцоў атрымаў ад начальства даверанасць «на право получения ценностей из Государственного Музея для отправки таковых в гор. Могилев».

Вацлаў Ластоўскі ўжо не працаваў дырэктарам музея, але нацыянальную рэліквію перадаваў фельд'егеру яшчэ за сваім подпісам: відаць, быў за яе асабіста адказны.

Цікава параўнаць складзены тады акт з вопісам крыжа, зробленым у канцы XIX стагоддзя сябрам рады Полацкага царкоўнага брацтва святаром Міхаілам Дуброўскім. Паводле яго з дваццаці эмалевых абразкоў на крыжы няма аднаго, а пяць - пашкоджаныя. У 1929 годзе тры выявы святых ужо выламаныя, а трынаццаць - папсаваныя. З усіх камянёў ацалелі два - аметыст і гранат. На месцы іншых засталіся пустыя гнёзды або з'явіліся кавалачкі рознакаляровага шкла. На верхняй папярэчыне не хапала двух кавалкаў золата і дрэва. «Ваяўнічыя атэісты» за лічаныя гады ўчынілі рэліквіі шкоду шматкроць большую за ўсе страты папярэдніх сямі з паловаю стагоддзяў.

На новым месцы крыж Еўфрасінні змясцілі ў музейную экспазіцыю, але наведнікі, асабліва жанчыны, перад святыняю маліліся і адбівалі паклоны. Напэўна, і з гэтай прычыны крыж перавезлі з музея ў былы зямельны банк, дзе ў 30-я гады мясціліся абкам і гаркам партыі. Будынак меў адмысловы пакой-сейф з масіўнымі кратамі на вокнах і браняванымі дзвярыма таўшчынёю 15 сантыметраў, за якімі былі яшчэ адны - кратаваныя. Менавіта там на пачатку вайны разам з іншымі найкаштоўнейшымі музейнымі экспанатамі ляжаў крыж Еўфрасінні Полацкай. Згодна з афіцыйнай версіяй якраз адтуль у 1941 годзе яго выкралі фашыстоўскія захопнікі. (У складзеным пасля вызвалення горада акце кошт крыжа ацэньваўся ў 6 мільёнаў рублёў.)

Але ці так было ў сапраўднасці?

Магілеў знаходзіўся за паўтысячы кіламетраў ад дзяржаўнае мяжы, і час дазваляў правесці эвакуацыю скарбаў. Так узнікла падазрэнне, што рэліквія паехала ў гады ваеннага ліхалецця на ўсход. Былы дырэктар магілеўскага музея І.Мігулін толькі спрыяў чуткам. Ён апавядаў, што ў чэрвені 1941-га трапіў у апалчэнне, але яму ўдалося вярнуцца ў горад і запатрабаваць у ваенкамаце транспарт дзеля вывазу музейных каштоўнасцяў. Транспарту ён не атрымаў і здолеў эвакуяваць толькі сябе і сям'ю.

У шасцідзесятыя гады Магілеўскі абласны музей звярнуўся з запытам пра рэліквію ў Эрмітаж. Адтуль прыйшоў адказ, што крыж Еўфрасінні Полацкай адразу па вайне прададзены на аўкцыёне ў Заходняй Эўропе ў калекцыю мільянераў Морганаў і цяпер у Ню-Ёрку. (Дадамо, што яшчэ ў трыццатыя гады ў газетах з'яўляліся звесткі, быццам бальшавікі меліся прадаць крыж у Швецыю.) Гэтая гісторыя прыцягнула ўвагу беларускіх вучоных Адама Мальдзіса і Георгія Штыхава. Яны пісалі, прабіваліся да рэспубліканскіх кіраўнікоў, аднак тых лёс нацыянальнай спадчыны не цікавіў.

Дырэктар магілеўскага музея І.Скварцоў запісаўся на прыём да начальніка абласнога ўпраўлення КДБ Дзямідава. Той паабяцаў заняцца справаю пры ўмове каманды з абкама. Хто і якую каманду даў «чэкісту» - загадка, бо таго неўзабаве перавялі ў іншы горад.