Уладзімір Арлоў - Пяць мужчын у леснічоўцы

Вернемся да падзей вайны.

Бадай, усе, хто гутарыў з былым дырэктарам Мігуліным, адзначалі ў ягоных словах вялікую блытаніну. Часам ён сцвярджаў і зусім малаверагодныя рэчы. Напрыклад, калі казаў пра сваю службу ў апалчэнні, бо дырэктар быў інвалід: меў адну руку, прытым левую.

Калі верыць аднарукаму апалчэнцу, у будынку абкама ў гады нямецкае акупацыі стаяла вайсковая часць. Доўгі час на пакой-сейф за жалезнымі дзвярыма ніхто не зважаў, пакуль цікаўны салдат не дапяў па драбінах да закратаванага вакна і не ўбачыў за ім нешта бліскучае. Пасля гэтага немцы нібыта зрэзалі цяжкія дзверы аўтагенам, ашалелі ад ззяння золата і каштоўных камянёў і вывезлі ўсё немаведама куды.

Але сотні людзей могуць засведчыць, што старыя і зусім цэлыя браняваныя дзверы ў былым зямельным банку на вуліцы Міронава, 33 знялі толькі гадоў дзесяць таму, а другія, кратаваныя, па-ранейшаму на месцы. Значыцца, версія з акупантамі, узброенымі аўтагенам, здымаецца.

Бліжэйшымі да праўды выглядаюць успаміны старых магілеўцаў, што ў чэрвені 1941 года ў будынак банка зайшла група людзей у форме НКВД. Яны адчынілі пакой-сейф ключом, склалі каштоўнасці ў падрыхтаваныя загадзя мяхі і ад'ехалі ў невядомым кірунку. У такім разе крыж сапраўды пачаў падарожжа не на захад, а на ўсход, а потым мог таемна або адкрыта, на аўкцыёне, быць прададзены за мяжу.

Пакуль беларусы, як заўсёды, марудзілі ды валаводзіліся, рэліквію вырашыў пашукаць супрацоўнік Эрмітажа Бебут Шалкоўнікаў. Гэты прадпрымальны чалавек прыватна паехаў у ЗША, імкнуўся там пранікнуць у Морганаўскія зборы, але выявіў празмерны імпэт і трапіў на падазрэнне. У адзін цудоўны дзень да яго падышлі колькі маладзёнаў атлетычнага выгляду і ветліва прапанавалі ўгамавацца. У адваротным выпадку яны не гарантавалі вяртання дадому. На жаль, дадаць да маіх слоў спадар Шаўкоўнікаў нічога не можа, бо ўжо пакінуў гэты свет.

У сваёй кнізе «Таямніцы старажытных сховішчаў» Адам Мальдзіс прапанаваў яшчэ адну нітачку пошукаў: «Настаяцель царквы ў імя Еўфрасінні ў Полацку Міхаіл Кузьменка называў прозвішча другога мільянера - Ракфелера. Нібыта ў архіве Ракфелера працаваў у 1962 годзе прафесар-гісторык з эмігрантаў Уладзімір Скаралеці, які і бачыў там крыж».

Яшчэ больш заблытвае гісторыю існаванне копій святыні. Пра адну з іх - так званы крыж Параскевы Полацкай - мы ўжо ведаем. Але ж быў і дублікат, зроблены ў Смаленску, і езуіцкая падробка...

Пошукі крыжа працягнуў, апынуўшыся ў 1990 годзе ў ЗША, беларускі журналіст Алесь Лукашук. Між іншым, адзін дасведчаны чалавек перад ад'ездам параіў яму не лезці ў гэтую справу, каб не сапсаваць сабе падарожжа, а магчыма, і ўсяго жыцця. Тым не менш Алесь выявіў зайздросную энергію.

Яму ўдалося пагутарыць з экспертам Ракфелераўскага цэнтра ў Ню-Ёрку Оліў Брагозі, якая запэўніла, што крыжа Еўфрасінні Полацкай у іхняй мастацкай калекцыі няма і ніколі не было. З рэкамендацыі спадарыні Брагозі Алесь звярнуўся ў прыватнае ню-ёркскае агенцтва, што выдае каталог украдзеных твораў мастацтва. Аднак гэты каталог, як высветлілася, не ўлічвае твораў, што зніклі ў гады другой сусветнай вайны. Не абнадзеіла і меркаванне начальніка агенцтва: калі крыж у Злучаных Штатах у прыватным зборы, знайсці яго практычна немагчыма. Гэтаксама лічыць і адзін з нашых суайчыннікаў-эмігрантаў, які шмат гадоў сочыць за каталогамі «Сотбі» і «Крысці» - найбуйнейшых у свеце аўкцыёнаў па продажы мастацкіх твораў.

Супрацоўнікі ню-ёркскай фундацыі Морганаў на ўсе роспыты ветліва, але адмоўна хіталі галавой. Трапіўшы на экскурсію ў Федэральнае бюро расследаванняў, Алесь Лукашук выкарыстаў і гэтую магчымасць. У аддзеле экспертызы ласкава згадзіліся пашукаць звесткі пра беларускую рэліквію ў электроннай памяці сваіх камп'ютэраў. Тыя пра крыж нічога не ведалі.

Таямніца не давала спакою і Адаму Мальдзісу. Прыехаўшы ў 1990 годзе ў складзе беларускай дэлегацыі на сесію ААН, ён сустрэўся з супрацоўніцай Морганаўскай фундацыі спадарыняй Яўгеніяй Зазоўскай. «На маё пытанне, ці можна набыць або паглядзець каталог музейных фондаў, доктар Зазоўская адказала, што пра яго існаванне ёй невядома. Што знаходзіцца ў сутарэннях будынка - а там асноўнае багацце, - цалкам, бадай, невядома нікому», - запіша А. Мальдзіс у дзённіку.

Тамсама, у Ню-Ёрку, ён меў гаворку з Антонам Шукелайцем. У гады нямецкае акупацыі гэты ахвярны чалавек узначальваў Менскі гістарычна-мастацкі музей, што ў 1941-м не паспелі эвакуяваць. Ці не апынуўся крыж, як ходзяць чуткі, у Аўстраліі? Ці не разабралі яго, каб паасобку прадаць золата, срэбра і каштоўныя камяні з эмалямі?