Янка Брыль - Вітраж

Справы мінулыя. Сённяшні дзень — гэта той, пра які яны марылі, за які змагаліся i пакутавалі. Дзень гэты — наш, дарагія сябры, мы адказваем за яго.

1970

З акна тралейбуса Сімферопаль — Ялта відаць ляжачыя вярблюды нізкіх гораў, на некаторых з ix — пасадкі сасонак; вялікі шэры вадаём, з берага якога блакітныя лодкі п'юць, уткнуўшыся, ваду; разлітая па каменні рачулка, шуму якое сюды не чутно; блакітна-белыя, свежапафарбаваныя домікі i гатовыя да цвіцення сады сяла Лазавое... Адкрыты ўзгорак над далінаю i — нечаканая радасць сустрэчы — бюст маладога Льва Мікалаевіча. Героя Севастопаля i, што яшчэ важней, аўтара «Севастопальскіх апавяданняў». Ён тут калісьці бываў. Дый застаўся i тут назаўсёды.

Мокры ранак пасля начнога дажджу. Другая палавіна сакавіка, а нават i крымская вясна яшчэ ўсё толькі хоча пачацца. Адзін міндаль цвіце, нібы па малалецтву забягаючы наперад. Над усім пануюць вечнай зелянінай кіпарысы, кедры, каменныя дубы. На бязлістым голлі i вецці дрэў i кустоў, нізка над сцежкай, безліч крыштальна-сярэбраных кропель. Нібыта белы дробненькі цвет. Чуваць першыя для мяне сёлета берасцянкі, як быццам зноў абноўлены пераклік пеўняў, яшчэ нейкае цвірканне — клопат i радасць.

Хадзіў i спыняўся, прагна дыхаў, доўга глядзеў.

На поўначы — яшчэ ўсё вышэй ды вышэй пнуцца горы, пакрытыя лесам, кустамі, зрэдку жыллём. Трэба будзе туды дабрацца, як найвышэй. На поўдні — за паркам, за садамі, за дахамі Ялты,— мора... Маяк i мол. Поўзаюць судны. Учора пад вечар, пры першай сустрэчы, адчуў яго, мора, нібы наогул упершыню, як штосьці такое, у што можна быць закаханым, як штосьці неабходнае для нашага жыцця таксама, як зямля. Сёння, калі глядзеў на яго зверху, здалёк,— успомнілася, паўтарылася тое самае адчуванне. Нават, здаецца, з блізкім, няўяўным пахам i шумам.

Дзякуй тым, хто прадбачліва захаваў для нас i звычайныя, вельмі як быццам звычайныя словы вялікіх.

Гледзячы зверху на порт, успомніў (кім жа гэта запісана?), як Чэхаў калісьці вяртаўся аднекуль морам, знаёмы насільшчык-татарын пабег па пірсе, апярэджваючы ўсіх, каб узяць рэчы Антона Паўлавіча, a паліцзйскі аблаяў i ўдарыў татарина. Дзве фразы, вечныя, калі вечнай будзе літаратура:

«Ты не меня ударил, ты его ударил!»

Гэта сказаў насільшчык.

A Чэхаў — паліцэйскаму, па-свойму ціха:

«Как вам не стыдно!..»

Пасля вячэры i кіно хадзіў, неспадзявана дайшоў аж да мора, паслухаў плёскат памяркоўнай сёння хвалі. А перад гэтым стаяў у садзе, па-нашаму, па-раўніннаму кажучы,— не на ўзгорку, а на гары, зверху глядзеў на таямнічыя, нібы спрадвечныя кіпарысы, на мноства агнёў паміж імі.

Падумалася пра рэчы, якія перажываюць людзей, сваіх гаспадароў.

У доме Чэхава, гледзячы на стары, сёння ўжо нават пацешны тэлефон таго часу, успомніў, неяк зусім нечакана, светла адчуў, як гэты апарат калісьці, амаль семдзесят гадоў таму назад, перадаў сюды, у чысценькі, сціплы кабінет, голас Талстога — з недалёкага дома ў той самай Ялце — Чэхаву. Некалькі слоў. Проста пра тое, што ён, Леў Мікалаевіч, вельмі любіць яго.

Вожа мой — толькі пра тое!..

У вечных, строга i змрочна таямнічых кіпарысах думалася i аб тым, што чалавек i пісьменнік, якога пяшчотна любіў сам Талстой, што Чэхаў, якога чытаюць на мностве моў i любяць на ўсіх кантынентах, быў i няшчасны, быў i самотны i, паміраючы, два апошнія словы сказаў чамусьці не на роднай мове.

I сапраўды — чаму «Ich sterbe»? [ 5 5 я паміраю. ] Таму, што гэта было ў Германіі, што лекар быў немец, што i жонка была «немочка моя добрая»?..

Сёння я ўпершыню, здаецца, спыніўся на гэтых словах. Сёння мне, як ніколі, сумна i неяк нават... нібы радасна ад таго, што яны былі сказаны так, як былі,— проста чамусьці так, не інакш. Сказаны не па-руску тым, хто быў — зноў жа як гаварыў Талстой — вельмі i вельмі рускі. I чалавек i пісьменнік. Хто — разам з тым — так натуральна належыць усяму чалавецтву.

Неба над морам, па-вясковаму кажучы, падкасалася — ясная паласа паміж цяжкай, жалезна-шэрай вадой i непрыветнай зацяжжу хмараў. Над самым вадзяным даляглядам — града воблакаў, падобная на горны снегавы хрыбет, светлы, зманліва прывабны. Кліча кудысьці далека, у нейкі цудоўны, сонечны Басфор, дзе я нібыта быў ужо, a ўсё яшчэ здаецца, што буду... Над воблачным хрыбтом — пяшчотнасць чыстага блакіту, якога мы тут ненармальна даўно не бачым.

А з гораў, што высока за нашым домам, дзьме паўночны, бязлітасны вецер.