Адам Глёбус - Смерць — мужчына

А яшчэ — дзед Бронiк не мог забiць труса. I баба клiкала суседку, i тая, шырока расставiўшы босыя ногi, бiла труса дзеравянай качалкаю. А я ўсё здзiўляўся, што дзед сам не можа падняць труса за заднiя лапы, страсянуць i ўдарыць качалкаю па вушастай галаве. "Раскажыце, а як жа ж вы ваявалi?" — пытаўся я ў дзеда. "А так, дзе ў кустах пасяджу, дзе ўгару стрэлю. Ха-ха-ха. I ты так ваюй. А лепш зусiм не ваюй". Тады мяне гэты сялянскi пацыфiзм дзiвiў, цяпер — не. Тады была цяжкая каса i доўгiя днi, цяпер днi мiльгаюць, i незаўважна мiнула пятнаццаць гадоў, як памёр дзед Бронiк, якi не ўмеў i не хацеў ваяваць. А ўсё ж прайшоў тры вайны — польскую, фiнскую ды нямецкую. Яго пахавалi на "польскiм" баку Новых могiлак, у Койданаве.

6. Пiнжакi

На тых могiлках бачыў я пахаванне цыганскага барона.

Цыганы прыйшлi ў Койданава з чыгуначнай станцыi. Яны цэлым табарам ехалi ў Брэст, i ў вагоне раптоўна сканаў барон. Яны сышлi з цягнiка i рушылi праз мястэчка на пагост. Мы, дзецi, пабеглi за стракатым натоўпам. Карцела пацiкаваць, цi, як тады казалi, — пазырыць. Барона на могiлках распранулi, i ён ляжаў, стары, голы, жоўты, нiбыта касцяны, узняўшы кудлатую бараду да апошняга свайго восеньскага сонца. Барона абмывалi халоднай вадою з-пад калонкi.

Помпавая калонка рыпела ў самым цэнтры могiлак, яна нiбыта падзяляла i адначасова аб'ядноўвала "рускi" i "польскi" бок. На "рускiм" тады хавалi ўсiх — i праваслаўных, i яўрэяў (Бесхайм ужо закрылi), i камунiстаў (як казалi — парцiйцаў), i ўсялякiх чужынцаў, усiх, акрамя католiкаў. Цяпер дык камунiстаў i на "польскiм" баку не саромеюцца хаваць. Калi бацька католiк, дык чаго сына праз дарогу класцi?

Цыганы выкапалi ямiну ў самым далёкiм кутку ад брамы, i не паралельна плоту, а пад вуглом. Бабы казалi, што ў iх такi звычай, а я дык думаю, iм усё роўна. Як выкапалася, так выкапалася. Можа, i памыляюся. Яшчэ бабы казалi, што не трэба было цыганоў на Новыя могiлкi пускаць, хай бы свайго барона на Старых закапалi, а то вось кiрмашовага гвалту каля капцоў нарабiлi. Баб таксама можна зразумець. Тое-сёе цыганяты з-пад крыжоў пазабiралi — слоiкi, бутэлькi, чаркi. Але хай iм смачна п'ецца з тых чарак, калi такiя спрытныя.

А што да баронавай магiлы, дык яе кiлiмамi заслалi, пасадзiлi на тыя кiлiмы барона ў белым, з прасцiн, мяшку. I накiдалi яму грошай, кожны цыган кiнуў. Ну i пяском засыпалi.

А нашы падлеткi не маглi супакоiцца: столькi грошай у зямлi ляжыць. I пераказвалi яны адзiн аднаму гiсторыю... Пра касцюм.

Нiбыта быў у Койданаве нейкi горкi п'янiца, i хадзiў ён уночы, раскопваў капцы, ускрываў труны, i здымаў з нябожчыкаў адзежу ды абутак, i вазiў нарабаванае ў камiсiйныя крамы здаваць. А нейкi мужчына пазнаў у краме касцюм, у якiм бацьку пахаваў. Касцюмаў аднолькавых многа, але ў гэтым у нагрудную кiшэню ён паклаў папяровы абразок, ну, калi з бацькам развiтваўся. Вось па абразку i пазнаўся пiнжак. Даведаўся мужчына iмя i прозвiшча п'янiцы. Высачыў, падпiльнаваў, забiў, у яму кiнуў i засыпаў, каб нi знаку, нi следу.

Гэтая гiсторыя-жахалка i спынiла местачковых падлеткаў. Цыганоў усё ж яны баялiся. А раптам вернуцца, убачаць, што магiлу трыбушылi, знойдуць i зарэжуць? Але нiхто не вярнуўся. Капец зарос i зраўняўся з зямлёю. Вось вам i баронаў лёс, усё жыццё ехаць, каб вынеслi з цягнiка на маленькай станцыi, абмылi ржавай вадою з калонкi i пакiнулi на чужым пагосце.

Хай Бог i людзi мне даруюць, але цыганоў я не разумею i не люблю. Ёсць у мяне сябры, што захапляюцца цыганшчынаю: рамантыка, спевы рамансаў пад гiтару (з-за гэтага i бардаў не паважаю, збольшага ўсе яны пашлаватыя, калi па славянскай маралi), вандроўкi бязмэтныя, спецыфiчны кiтч на кiрмашы — коткi-скарбонкi з малiнавымi "вырвi-вока" банцiкамi.

Бачыў я цыганскую вандроўку ў цягнiку Баку — Кiеў — Рыга. Восень шарая, лiстапад, снег з дажджом. Я на станцыi Калiнкавiчы, мне ў Мiнск, а квiткоў няма. Будзённы дзень, нiякiх святаў, i раптам — няма квiткоў. Угаварыў касiрку, наплёў абы-чаго i пра дзяцей i пра бальнiцы. Пра ўсё магу схлусiць, акрамя смерцi. Далi мне квiток у агульны вагон. Я ў тамбур ледзь уцiснуўся. Увесь састаў бiтком набiты цыганамi. Толькi па тамбурах такiя, як i я, — славяне. Прайшоў па вагонах, паўсюль адно i тое ж: бруд, мiтусня, песнi, дзiцячы вiск, сваркi.

Цыганкi паздымалi матрацы i заслалi iмi падлогу. Сядзяць, ногi падкурчылi, ядуць, рукi аб матрацы выцiраюць. Праваднiца — мажная ўкраiнка ў форменнай спаднiцы, як толькi не трэсне на магутных клубах, — хапала матрацы за рогi, выцягвала з-пад цыганак з цыганятамi, растрасаючы па падлозе памiдоры i курыныя косткi. Цыганкi нават не абуралiся, а чакалi, пакуль праваднiца сыдзе, i зноў слалi матрацы на падлогу.