Іван Шамякін: Пошукі прытулку

У Пыхані сям'ю крамніка пасялілі ў доме, другую палавіну якога займаў чырвоны куток, там праходзілі сходы леснікоў, рабочых, i нам чутны былі ўсе размовы, i мне асабіста яны здаваліся цікавымі: грамацей, як называў мяне бацька, я ведаў амаль усе тайны прафесіі. Але суседства з чырвоным кутком дало мне значна больш — багацце кніг, на якое ў Краўцоўцы быў голад: усё, што было ў Валянціны Андрэеўны, я прачытаў, а больш кніг ні ў каго з бацькоў маіх аднакласнікаў не было. Якія кнігі!

У пачатку я карыстаўся кніжнай шафай нелегальна: выявіў, што калі ўзлезці на грубку, то там каля самай столі — шчыліна ў суседнюю палавіну, з якой трапляў на тую ж шафу; дзіця лесу, лазіў, што вавёрка.

Але здарыўся камічны выпадак. Кал i я корпаўся ў кнігах, прыйшоў загадчык кутка кульгавы Цімох Цыкуноў, пасля ляснічага самы адукаваны чалавек.

Куды дзецца? I я залез у шафу ў ніжні адсек — на падшыўкі газет. A Цімох прыйшоў не адзін — з сябрамі, i яны селі гуляць у шахматы. I я, нябога, заснуў у шафе i выдаў сябе храпам. Хлопцы вывалаклі мяне, здзівіліся, але смяяліся.

— Ты як трапіў сюды, кот шкадлівы?

— Дзядзечка Цімох, а я кнігі ў вас бяру, але, прачытаўшы, кладу назад. Палічыце — усе на месцы.

— Дзівак! Па кнігі мог бы хадзіць i праз дзверы.

Во жыццё настала: доступ да ўсіх кніг! Я дагэтуль удзячны Цімоху, якому лес, на жаль, адвёў мала гадоў: сухоты касцей звялі яго ў магілу, ад сухот памерла i яго сястра, з якой я хадзіў у Церухскую школу.

Да Церухі было больш трох кіламетраў па лясной дарозе, абапал якой стаялі гонкія сосны, бярозы, дубы, шапкамі сваімі дастаючы аблокі.

З Пыхані хадзіў я i брат мой Павел — у трэці клас. А побач, на другім беразе рэчкі Церуха, быў ладны пасёлак Каралін, адкуль хадзіла нямала вучняў. Але сяброўства з імі не наладжвалася: я картавіў, i яны дражнілі мяне, хоць у Краўцоўцы чамусьці ніхто не звяртаў увагі, ніхто не крыўляў.

Школа змяшчалася ў былым папоўскім доме, два класныя пакоі, займаліся паралельна пяты i сёмы, тосты — у другую змену; «першая ступень», як называлі малодшыя класы, вучылася ў дарэвалюцыйнай школе, маленькай, струхнелай, халоднай.

Мяне пасадзілі з двума хлопцамі, імёны якіх я не помню. Але імёны траіх дзяўчат, якія сядзелі за маёй партай, захаваліся на ўсё жыццё. Як не помніць! Маша Кротава! Ліда Блінцова, Тамара Дзегцярова.

Маша была маленькая, рыжанькая, з вялікімі блакітнымі вачамі, вельмі жывымі, выразнымі, у ix адбіваліся ўсе яе пачуцці — здзіўленне, радасць, расчараванне, крыўда. Маша была самая ціхая i самая далікатная, па-сучаснаму сказалі б — інтэлігентная. Былі такія дзеці i ў сялянскіх сем'ях.

Дзяўчаты ў першыя ж дні выявілі, што я добра рашаю задачы, i патрабавалі, каб рашэнне перадаваў ім — на паперцы, настаўнік Старосценка быў строгі, яго баяліся, i я баяўся. Але Тамара была дзяўчынка настырная i смелая. Калі я не даваў рашэнне, яна i Ліда скублі вавёрчын каўнерык майго паліто, пашытага з бацькавага фрэнча. I так выскублі, што ўтварыліся лысіны, бацька ўбачыў ix — здзівіўся:

— Сабакі лізалі твой каўнер, ці што? Зімовая вавёрка. Гомельскія барышні з рукамі адарвалі б, каб павёз такую вавёрку.

Не скажу, што я закахаўся ў Машу, як у Гашу. Але ўвагу маю яна прыцягвала i як бы набівалася на сяброўства. Я даваў ёй — не языкатай Тамары — рашэнне задач, яна, заглядваючы праз плячо, неяк вельмі ўмела паказвала на мае памылкі ў дыктантах; я «плаваў» у рускай мове; дачка святара Валянціна Андрэеўна дала мне добрыя веды па беларускай мове i чамусьці не лепшыя па рускай; здаецца, толькі ў арміі я навучыўся пісаць без памылак.

Дырэктарам школы быў Салодкі (забыўся імя яго, імя па бацьку) — чалавек вясёлы i дасведчаны, яго аповяды пра грамадзянскую вайну, пра яго ўдзел у ліквідацыі банды Галакі (імя гэтае было на языках у сялян вакольных вёсак, i асабліва прыпаміналі бандыта дабранскія яўрэі). Але Салодкі меў звычку даваць хлопцам пстрычку па носе ці алоўкам па лбе. Мне даставалася часта, бо на мяне скардзіліся каралінскія дзяўчаткі, што па дарозе я ix б'ю. У Краўцоўцы я паводзіў сябе прыкладна — лепшы вучань, ды i наогул ні з кім не біўся ні да таго, ні пасля. А тут чамусьці стаў хуліганісты — па-за школай, з каралінцамі, якія здзекаваліся, называлі мяне «калова», хоць да таго часу я ўжо вымаўляў «р» зусім нядрэнна.

Запомніўся адзін выпадак — крыўдны i кранальны. Салодкі колькі разоў папярэдзіў, каб я пастрыгся, бо хадзіў лахматы, як краўцоўскі воўк (чаму краўцоўскі — няўцям мне было). Помню, з-за ўпартасці ці таму, што ў Пыхані не было каму пастрыгчы, я адкладваў гэтую працэдуру. I тады Салодкі прынёс вялікія нажніцы — казалі, авечыя, — пасадзіў мяне на перапынку на табурэт i пачаў сам стрыгчы. Дырэктар слабы быў псіхолаг: не ўяўляў, як гэта вучню пятага класа было абразліва... Перад усім жа класам! Большасць вучняў зларадна смяялася — дзеці жорсткія — i кідала ўедлівыя жартачкі: «Стрыгуць, як барана». I толькі адна худзенькая дзяўчынка не смяялася, яна стаяла насупраць, на твары яе адбівалася пакута, быццам стрыглі яе самую, a ў шырокіх, заўсёды як бы здзіўленых вачах плавал i слёзы. Гэта была Маша. Яна спачувала мне, шкадавала, бадай жа, па-матчынаму. Яе спагада кранула мае «ачарсцвелае» сэрца. Расчулены, я ледзьве ўтрымаўся, каб не зараўці. I, помню, падумаў: «Во адзіны сапраўдны сябра. Даражэй за сястру. Цяпер адной ёй буду паказваць рашэнне задач».