Іван Шамякін - Петраград — Брэст

— Што з ім? Што?

Альжбета не магла гаварыць, спазмы душылі горла, праз туман слёз яна бачыла збялелы Мірын твар і ненатуральна расшыраныя вочы, якія прамянілі такую пакуту, такі боль, што ў маці разрывалася сэрца. О, святы Езус, не дай перажыць такое самой ёй ці дачцэ яе!

— Ды скажыце ж вы! — у роспачы закрычала Міра.

Альжбета наблізілася, паспрабавала абняць дзяўчыну.

— Мужайся, дзіця маё.

Міра вызвалілася з абдымкаў, саскочыла з ложка, похапкі пачала адзявацца і толькі ўтрапёна паўтарала адно і тое ж пытанне:

— Дзе? Дзе ён? Дзе ён?

Альжбета не ведала, дзе ён. Паспрабавала стрымаць Міру, хоць добра разумела, што стрымаць немагчыма, што і сама яна, якой бы хворай ні была, вось гэтак жа кінулася б туды, дзе ён, каб знаць, што з ім.

Міра не чула ніякіх слоў, якімі жанчына спрабавала суцешыць ці супакоіць яе. Альжбета памагла ёй апрануцца. Але ж хіба можна адпусціць адну, такую аслабелую, з такім горам? Яшчэ ўпадзе на дарозе.

Марознае паветра разанула хворыя лёгкія, быццам прашыла іх кулямётнай чаргой. Міра задыхнулася. Яе павяло ўбок. Перад вачамі паплылі жоўта-зялёныя кругі. Няўжо ў яе няма сілы ісці? І яна ніколі ўжо не ўбачыць яго? Яшчэ большы страх апанаваў яе: ёй не хацелася верыць у смерць, яна ні разу не сказала пра смерць, ды і Альжбета таксама; уяўлялася, што ён паранены і яго могуць павезці некуды ў невядомае, адкуль не вяртаюцца і дзе немагчыма яго знайсці. Але, можа, страх даў сілу ўстаяць на нагах, не ўпасці. І боль у грудзях заглушыў. Зямля пад нагамі стала цвёрдая, не хісталася, не плыла, ногі не слізгалі на праторанай дарозе.

Не адразу яна сцяміла, што яе падхапілі, падтрымалі ласкавыя рукі, з аднаго боку — мацярынскія, з другога — сястрынскія.

Юстына выскачыла адразу за маці і Мірай, нягледзячы на пярэчанні бацькі. Альжбета ўбачыла дачку, калі яна следам за ёй, з другога боку, падхапіла Міру, таму не запярэчыла, каб яна ішла з імі, парадавалася Юстынінай чуласці да чужога гора.

Цяпер дачка і маці трымалі дзяўчыну, якую яшчэ нядаўна не хацелі прызнаваць, пад рукі і, па сутнасці, неслі яе, маленькую, лёгкую.

На паўдарозе ад станцыі да маёнтка іх сустрэў знаёмы салдат — нярэдка прыходзіў пасыльным са штаба — і са сваёй сялянскай прастатой адразу бухнуў навіну, зусім іншую, чым тая, якую прынёс начальнік станцыі, бліжэйшую да ісціны, хоць перабольшаную, як перабольшваецца любая сенсацыя:

— Пастраляў камандзір батарэйцаў. Цяпер яго камітэтчыкі судзяць.

— Ён жывы? — закрычала Міра.

— Жывы. Але судзяць...

— Ён жывы! — прашаптала Міра... і павісла на руках у Альжбеты і Юстыны.

Салдат спачатку спалохаўся, пасля, атрымаўшы загад ад Альжбеты бегчы і вярнуцца з канём, на санях, мацюкнуўся:

— Калі б я быў царом, то і блізка баб да вайны не падпускаў бы.

У вялікім пакоі флігеля, дзе працаваў начальнік штаба і дзе рэдка калі было цёпла, на гэты раз ад духаты цяжка было дыхаць. Ва ўсялякім разе, так здавалася Багуновічу, ён пацеў і раздражнёна думаў: «На якога д'ябла напалілі?»

Было вельмі накурана. Твары салдат, якія сядзелі ля акна, расплываліся, што ў тумане. Увогуле для Багуновіча пасля таго, як Пастушэнка скруціў яму рукі з такой нечаканай для старога сілай, што правае плячо балела і цяпер, усё здавалася, як у тумане, як у сне. Выразна помнілася толькі брыдкае адчуванне ад уласнай блявоціны, адчуванне было такое, што ён забрудзіў, загадзіў сябе на ўсё жыццё не чым іншым — толькі гэтым ганебным ванітаваннем. Некалі ў чатырнаццатым, калі ён, малады, гарачы, ашалелы ад патрыятычных пачуццяў і гонару, павёў ва Усходняй Прусіі свой узвод у штыкавую атаку, выхапіў у параненага салдата вінтоўку і закалоў штыком нямецкага салдата, такога ж маладога, як сам, тады яго таксама ванітавала. Але тады яму было проста сорамна за сваю слабасць, ён з усяе сілы стараўся, каб слабасці яго не ўбачылі салдаты, не даведаліся пра яе афіцэры. Тады яго поўніла пачуццё выкананага абавязку, адчуванне, што ў ім нарадзіўся воін, а роды заўсёды пакутлівыя, тут не толькі будзеш ванітаваць, але і крывёю можаш сцячы.

Цяпер нічога падобнага не было — ніякага пробліску высокіх пачуццяў, адна брыдота. Смерцяў ён бачыў занадта многа і звыкнуўся, што паміраюць ад нямецкай кулі, ад рукі свайго салдата; у рэвалюцыю двух афіцэраў іх палка салдаты паднялі на штыкі. Не мог уцяміць, чаму так брыдка ад смерці, учыненай ім самім. Пакут сумлення не было, учынак свой ён апраўдваў, адчуваў: каб зараз сказалі, што яшчэ нехта, нават з прысутных тут, на судзе, прадаў немцам гарматы, ён, не задумваючыся аб сваім лёсе, гэтак жа пусціў бы кулю ў такую падлюгу. Ён абураўся, калі прадавалі кажухі, шапкі, махорку, коней, але ў тых дурняў ці дробных зладзеяў страляць яму не хацелася. Судзіць — мог судзіць, але не на смерць. За лрадажу гармат меншайкары не прызнаваў. Як за здраду, за шпіянаж.