Іван Шамякін - Сцягі над штыкамі

Я тут жа прыгадаў размовы, якія вёў з салдатамі Іван Свірыдавіч. Ніхто мяне не папярэджваў, каб я трымаў язык за зубамі, але я сам дапяў, што такія салдацкія размовы не для панскага вуха. Хіба можна было сказаць панам пра тое, што гаварылі ўкраінскія хлопцы i Багдан Арцёмавіч?

Разам з тым хацелася астацца шчырым i праўдзівым перад камандзірам, які ніколі нават асабліва голасу не павысіў на мяне. Як жа сумясціць гэта — салдацкую салідарнасць i адданасць афіцэру?

Сумеўся я.

Капітан спытаў:

— Дамовіліся, Піліп?

Я не здолеў адказаць бадзёрым: «Так точна!»

I ён «раскусіў» маю збянтэжанасць.

— Эх, Жмянькоў, Жмянькоў, таіцца пачынаеш ад мяне. Хітраваць. Нядобра, брат, нядобра. Хто на цябе ўплывае? Тыя дурні, якія лічаць, што афіцэр — вораг салдату. Ты можаш сказаць, што я вораг табе?

— Ніяк не, ваша благародзія!

— Ну вось... Я дамагаюся аднаго, каб так, як ты, думалі усе. Як камандзір, я хачу быць бацькам для салдат. Як Сувораў. Помніш кніжку? Бо хто пра ix паклапоціцца, накорміць, абароніць ад такіх гарачых галоў, як ротмістр Ягашын? — далікатна нагадаў ён зімовую гісторыю.

Каб капітан не быў такі добры да мяне, да салдат, папрок яго так моцна не сцёбнуў бы па сэрцы. Была шчырасць у маім адказе, які не сам прыдумаў — вычытаў у кніжцы, але, безумоўна, была i хітрасць — хутчэй скончыць непрыемную размову:

— Ваша благародзія... Севалад Ляксандравіч, жыцця не пашкадую за вас!

Усміхнуўся капітан.

— Не жыццё патрабую. Наадварот, сцерагу тваё жыццё. Маленысай дапамогі прашу.

Умеў панок павязку з душы садраць, каб была душа адкрытая, што рана, чуць дакраніся — баліць.

Пасля той размовы я пачаў баяцца слухаць, пра што гавораць салдаты, бо з дня на дзень чакаў, калі Залонскі спытае, што я чуў. А я мог расказаць пра подзвіг, якога не было, але маніць пра іншае не навучыўся, маўчаць навучыўся, a хлусіць — не, i ведаў, што мяне легка можна злавіць, заблытаць. Дык, здавалася мне, лепей менш чуць i менш ведаць, тады лягчэй будзе: калі нічога не чуў, то нічога i не скажаш i ніхто ніякай хітрасцю не распытае ў цябе пра тое, чаго не ведаеш.

На маё шчасце, Залонскі ні пра што не пытаўся — цярпліва чакаў, калі я зраблюся даносчыкам.

Полк, між тым, зноў вярнулі на перадавую. Немцы, напэўна, помсцілі за «брусілаўскі прарыў». Эверт i Рагоза шалелі ад няўдач на сваім фронце. Хоць газеты паведамлялі пра зацішша на Заходнім фронце, я пераконваўся, што газетам верыць нельга: касілі ў нас людзей, як чарот. Штодня артналёты. Штодня атакі i контратакі, сэнсу якіх ніхто не разумеў — ні афіцэры, ні салдаты. Людзей не хапала — пашырыліся мае абавязкі. Сувязным паміж штабам i ротамі я быў увесь час. Але пасыльным у штаб палка раней рэдка хадзіў. A ў тое гарачае лета Залонскі пасылаў часта. Гэта не па абед на кухню хадзіць i не міскі мыць, а баявое заданне, i я любіў яго. Часам прыходзілася паўзці пад кулямі, перабягаць пад снарадамі. У палку ведалі мяне, страчалі прыветліва, ад'ютанты штаба чамусьці называл! «галубком».

— Ляці, галубок. Прывет твайму капітану.

— Слухаюся, ваша бродзь! — хоць дзіцячая мянушка гэтая — «галубок» — i не падабалася мне, зневажала.

Аднойчы, кал i я, атрымаўшы пакет, рушыў у штаб палка, дагнау мяне ў траншэі Іван Свірыдавіч i папрасіў знайсці ў зброевай майстэрні яфрэйтара Лізунова Савела Гаўрылавіча i перадаць яму падарунак — кісет з махоркай.

Кісет добры, новы, скураны; тады ўсе маладыя афіцэры i салдаты, хто мог, рабілі такія, каб махорка, запалкі ці крэсіва не адсырвалі ў акопах. Але я адразу здагадаўся, што кісет незвычайны, не проста так, ды i не казаў Іван Свірыдавіч раней, што ў яго ў палку ёсць сябра. Калі ён займеў такога? Новае заданне i ўзрадавала i спалохала. Паклаў кісет за пазуху i адчуваў, што ажно сэрца мацней загрукала. Вельмі карцела заглянуць — што ў кісеце? Развязаў скураны шнурок i... расчараваўся. У кісеце — жменя самасаду i складзеная ў кніжачкі — як для цыгаркі — франтавая газета «Наш вестник».

Зброевая майстэрня размяшчалася ў адрыне на краі сяла; знайсці яе было лёгка, бо ў сценах прарэзалі вокны, i рамы гэтых акон мелі дзіўны выгляд — як крыжы. Людзей у майстэрні было нямнога, i яны мала чым нагадвалі салдат: без шапак, без папруг, у скураных зашмальцаваных фартухах. Напроці акон — бліжэй да святла — станкі, якія адразу зацікавілі мяне, бо хоць за час, што прабыў на фронце, я i пабачыў нямала рознай тэхнікі, але такія станкі бачыў толькі ў кніжках. На таку раскідана розная зброя: вінтоўкі навалены — нашы, нямецкія, кулямёты станковыя i ручныя, i нават задрала дула скалечаная марціра.