Янка Брыль - Акраец хлеба

Не пісалася гэта «ў нумар», надрукавана значна пазней, чым трэба было б, пісалася поўнасцю «для сябе», а выйшла — для нас i для тых, што будуць пасля.

«Смерць». Піша пра адступленне немцаў на беларускай зямлі ў... сорак другім годзе. Трэба было ўяўляць i такое.

Тут ужо выступае ўпершыню i гітлераўскі памагаты, Пацейчык, найбольш выразнае пацверджанне, што дзея адбываецца ў Беларусі.

Ад Клебера з Пацейчыкам ужо аддае «Млечным Шляхам».

* * *

«Аксеніны сляды». Якое бачанне роднага здалечыні, у адарванасці! Немцы — нельга сказаць, што ўдаліся, трохі плакатныя яны. А бацька — той, што трэба.

«Паганыя косці», «Матчына кроў». Некаторыя калегі Чорнага вырашалі такое з пачварнай анекдатычнасцю. I тады, i пасля. A ў яго i гэта прыстойна.

«Агонь». I тут намацванне вялікай тэмы.

Умоўнасць месца (адзін горад, на адным гасцінцы), умоўнасць мовы (аднолькава гавораць i героі, i аўтар, i ворагі), толькі намёкі ў акрэсленні другога i далейшага планаў — усё гэта раней у яго раздражняла, часамі здавалася нават манернічаннем, а цяпер, у ваенных апавяданнях, перад абліччам вялікай тэмы — бачыцца натуральным. Там, дзе наяўнасць больш ды менш прыватных падрабязнасцей перашкаджала б галоўнаму даходзіць не толькі да беларускага чытача.

У гэтай сувязі зноў згадваецца «Млечны Шлях», асабліва пачатак гэтай глыбокай i сёння вельмі сучаснай аповесці.

«На папялішчы». Пачатак — штосьці ад той эпічнай умоўнасці, якая так уражае ў спрадвечных i несмяротных легендах многіх народаў, яшчэ адзін намёк на пошукі, намацванне вялікай тэмы.

«Стаяла вялікая цішыня i павявала духам адзіноты».

Мова высокай паэзіі, глыбокіх абагульненняў.

* * *

Не выпадковасць гэта, што ў яго столькі месца займае жанчына-маці. Спачатку i да сімвалічнай «Маленькай жанчыны».

Нашы запісы для кнігі «Я з вогненнай вёскі...», расказы многіх беларускіх маці пра ix пакуты,— i ўласныя, i за дзяцей,— яшчэ раз сведчаць, які народны, які чалавечны быў яго талент.

«Прасторны дом». Цудоўны пачатак i... так сабе канец.

Успомнілася, як я аднойчы амаль зусім па-бацькоўску востра ўявіў, як гэта цяжка было якому-небудзь бацьку прыгожай дачкі ці прыгожых дачок захаваць ix у акупацыю, сярод варожага бяспраўя.

* * *

У «Заўтрашнім дні» ўпершыню ў яго апавяданнях так выразна, свабодна з'явіліся адступленні ад эпічнасці расказу, у плевіце сюжэта адкрыта прагучала аўтарскае «я».

Адзін з яго герояў «...быў вельмі пакрыўджаны, што не быў узнагароджаны ордэнам». Так ідзе расказ пра кагосьці i раптам: «Я нядаўна чуў (у Маскве, сярод нашых эвакуіраваных.— Ян. Б.), як адзін работнік так суцяшаў сябе: «Яшчэ рана думаць, што ўсё скончана. Яшчэ не ўсе загадчыкі аддзелаў атрымалі ордэны». Як быццам ордэн павінен давацца за загадванне аддзелам, а не за працу i заслугі перад дзяржавай».

I яшчэ:

«Ох, гэты «аўтарытэт», там, дзе яго няма! Колькі разоў мне даводзілася выслухоўваць навучанні, як працаваць i як жыць, ад людзей, якія самі не ведаюць, як трэба працаваць i як трэба нам усім жыць».

Так i да дзённіка ён дайшоў — ад «лірычнай недастатковасці».

...Людзей пераганяюць з канцлагера ў канцлагер. Па лясным гасцінцы. Не абавязкова было самому бачыць такое,— трэба быць мастаком i так любіць гэтых людзей, каб настолькі праўдзіва i назаўсёды ярка напісаць гэты страшны паход.

Мудрасць, вынашаная ў пакутах:

«Даносчыкі родзяцца на свет там, дзе знікае вера ў чалавека. Трэба ведаць, што без веры ў чалавека не можа трымацца не толькі сям'я або сяброўства двух, але i цэлая дзяржава».

Смеласць i яснасць думак — як сёння.

Дарэчы, падобнае ўражанне было ў мяне ад трывалай, «непреходящей» сучаснасці рамана «Па кім звоніць звон», напісанага ў 1940 годзе,— як быццам ён, Хемінгуэй, пісаў сваю кнігу ў наш час.

Прыкра прыгадваецца, як... смела «Заўтрашні дзень», апошняе i, па-мойму, найлепшае апавяданне Чорнага, было «адрэдагавана» ў яго першым зборы твораў... З выкрэсліваннем цэлых старонак, з дапісваннем за аўтара, з дылетанцкаю праўкай...

* * *

Шмат чаго ён не зрабіў,— час не даў яму гэтага,— многа чаго зрабіў не на ўсю сілу, аднак усё роўна — гэта такая прыгожая з'ява, такі незвычайны вобраз пісьменніка i чалавека, які нам вельмі трэба i добра бачыць самім i ўмець як след паказаць людзям.

Патрэбны добрыя пераклады, перш за ўсё — на рускую мову, якая паможа яму пайсці далей. Не пераказы патрэбны, не прыблізнае штосьці, а пераклады мастацкія.

* * *

Як ён адводзіў душу, зводдаль, з ваеннай Масквы купаючыся ў роднай беларускай стыхіі, з майстэрствам, з любасцю сплятаючы дабротны невад дзеяння з выдатна вядомага матэрыялу.