Янка Брыль - Акраец хлеба

Такое адчуванне адкрыцця.

...Вайна ў яго неваяўнічая,— усюды мужык на вайне, селянін. Амаль усе гавораць аднолькава, i салдат, i палкоўнік, i аўтар (у тым жа апавяданні «Семнаццаць год»).

Бяда гэтая ёсць часткова i ў нас: дзе тыя рабочыя, салдаты, афіцэры, тэхнічныя інтэлігенты, што гавораць так, як мы гэта пішам? Сумна, цяжка бывае — гэтая адарванасць, такі разрыў...

Месца, абставіны ў яго («Вінгель») настолькі ўжо часамі ўмоўныя, як быццам ён вакол свае задумы, каб выказаць яе, гародзіць нейкія дэкарацыі, расстаўляе нейкіх манекенаў.

«Рамонтная брыгада». Ад нарыса не адарваўся, а да апавядання не дацягнуў. Канспект. Таропкі, мнагаслоўны, шэры. Чытаецца такое толькі з павагі да аўтара. Калісьці я так не змог бы, не ведаючы, што такое Чорны.

Бяда, калі з «эпічнымі прыёмамі» падыходзяць да лірыкі — называюць пачуцці, а не перадаюць ix чытачу. «Ён адчуў страшэнную злосць, ненавісць да ворага». «Ён успомніў галодных дзяцей i яму стала ix вельмі шкада»...

I пацешная «ліпа» ў апавяданні «Злачынца пакараны». «Сержант артылерыйскага палка» ішоў за фурай хлеба, ахоўваючы яго. Гэта ў давераснёўскай Польшчы. Па-першае — не па чыну: тут i яфрэйтара хапіла б, бо сержант таго часу адпавядае фельдфебелю, нашаму старшыне. Па-другое, у польскай артылерыі быў не «сержант», a «огнёмістш». А па-трэцяе, i наогул — якога ліха ён будзе не ехаць на той фуры, a ісці за ёю, тым больш, што i возчык — таксама салдат, які павінен усё давезці някранутым.

Неяк у Кіеве сябры хвалілі мне навелы рэабілітаванага Касынкі. Адразу купіў ix, пачаў дома чытаць i... надоўга спаткнуўся на тым, што польскую граніцу перад вайной ахоўвалі... «конныя гарцэжы» — члены дзіцячай арганізацыі.

У аўтараў гэтага ранга такіх рэчаў быць не павінна. Гэта ж не той наш надзіманы «класік», у якога заходнебеларускі селянін абуваўся ў... драўляныя скрыначкі, наслаўшы туды пырніку.

Што ж, i Чорнаму трэба было служыць «публіцыстам».

Ці не такое служэнне ён меў на ўвазе, калі ў перадсмяротным дзённіку горка шкадаваў, што так многа пісаў непатрэбшчыны?

* * *

Пасля спробаў індустрыяльных ды замежных пайшлі спробы калгасныя, трэба сказаць, больш удалыя. Сярод ix «Трухлявае кола», «Звяга», «Макаркавых Волька».

Найлепш напісана апошняе. Шаблонна кажучы — на маральную тэму. У той час i такая смеласць была, відаць, сапраўднай смеласцю.

Ажно задумаўся: калі ж гэта i з ім самім адбылася памылка, калі была «Волька» напісана — да ці пасля?..

* * *

Учора не змог больш чытаць, дайшоўшы да «Дарагуci» i, за ёю, да ваенных апавяданняў. Падумалася, што ведаю гэта, што напісаны гэтыя рэчы здалёк, не на ўсю яго сілу. А вось цяпер, уранні, зноў не магу нічога іншага рабіць, бо пацягнула да шэрага томіка.

«Дарагуся». Як змагаліся яго талент, шчырасць, веданне вёскі дарэвалюцыйнай i савецкай з няведаннем заходнебеларускай! Жменя солі, як элемент вырашальны, выглядае наіўна, нацягнута — да промаху. I палатно, бадай, таксама. I канцоўка слабая. Пакуль прыйшло 17 верасня, было шаснаццаць дзён польска-нямецкай вайны, якая жахам сваім не абышла i нашы вёскі, a ў аўтара пра гэта ані слова.

«Навагодняя ноч». Мала клопату, каб канцы з канцамі вязаліся, каб не было відаць белых нітак. I мова герояў, бацькі-селяніна i сына-студэнта,— аўтарава. I думка маленькая: як добра, што ў нас пакуль што няма вайны...

Хоць ёсць i намёкі на значна большае: пісьмы на дзвюх мовах, французскай i нямецкай. I заключная фраза, на сённяшні прыём такая горкая, ледзь не прарочая:

«Пачынаўся тысяча дзевяцьсот сорак першы год»...

* * *

«Расказы партызан Віцебшчыны».

Мова, мова... У Чорнага ды такое: «Мы ішлі ў рукапашную. Навокал свісталі кулі. Нюра была ў першых радах. Многа яна выявіла адвагі, баявой хітрасці i ўласнай ініцыятывы...» [ 4 4 Падкросленні, як i ўсюды ў тэксце, мае. ]

Хто мог яму так расказаць i як ён, знаўца народнай мовы, майстар дыялога, мог так пісаць?

Што ж, i ён не пісаў гэтага на фронце, хоць i не жыў тады ў глухой тылавой раскошы. Толькі ж чаму аж так слаба?.. Ён быў патрыёт, ненавідзеў фашызм — гэта, вядома ж, бясспрэчна. Аднак мастацтва было ў яго ўсё-такі там, дзе гэта ішло з самых глыбіняў думкі i пачуцця, яго служэнне музе больш, чым у каго іншага, не любіла мітусні i спешкі. Замалёўкі партызанскіх расказаў i «Расплата» — усё-такі выдушванне з самога сябе на «патрэбу дня», i ён рабіў гэта, як умеў, значна горш, чым умелі іншыя, для прыкладу — Эрэнбург.

«Маленькая жанчына». Слабейшае — «Матчына благаславенства». Зноў моцнае — «Бацька». Цяжкахворы, не так даўно страшэнна абражаны ў сваіх найсвяцейшых пачуццях патрыёта Савецкай Радзімы, ён бачыў Беларусь, захопленую ворагам, у крыві, i гэтая сыноўняя любоў, памножаная на яго высакародную чалавечнасць, падказала яму i жывыя вобразы, i пачуцці, i думкi, якія — назаўсёды.