Янка Брыль - Акраец хлеба

Зялёна-сонечнае прыволле. Усё цвіце. А над усім, на высокім даляглядзе — халодная, снегавая гара Мазалат. Там недзе побач i Шыпка, куды мы едзем.

...Букі i кусты на Шыпцы яшчэ не распусціліся. Трохі сцюдзёна i, «на наша шчасце», сонечна,— многа відаць навокал з гэтай суровай гары.

...Веска Шыпка ў даліне. (Прыемна, што шыпка — проста шыпшына.) Багатая царква, збудаваная з ласкі рускага цара. Мемарыяльныя дошкі з мноствам імёнаў i званняў тых, што тут, на гістарычным перавале, загінулі амаль сто год назад. I тут, як i ў Плевене, уперамешку з афіцэрамі, усюды названымі пайменна,— «і іншыя»,— «нижних чинов 647», «нижних чинов 118», «нижних чинов 3»...

* * *

Калофер.

Домік-музей Хрыста Боцева, на які мы паглядзелі цераз плот. Зачынены. Бацька нацыянальнага героя быў «даскал», настаўнік, i дамок не бедны.

А на поўначы ад музея, ад горада — гара Вяршыня Боцева, якая раней, пад туркамі, называлася Юмрук-Чал, узняты кулак.

Свая гара... Ці думаў Хрыста пра гэта, бегаючы тут хлапчуком?..

* * *

Карлава. Каракачанскае [ 3 3 Каракачане — маленькая народнасць у БНР. ] вяселле.

Уранні мы бачылі вясельнае шэсце на вуліцы Габрава. Царственна прыгожую маладую ў белі i танцы аб'яднаных сваякоў перад святочна вясёлым натоўпам.

А тут яшчэ больш песенна-музычнай радасці, яшчэ яскравейшыя ўборы. Таксама народныя.

Мы спыніліся i «ўліліся ў цатоўп», бо i Найдан, аказваецца, такога вяселля яшчэ ніколі не бачыў. Пралезлі мы i ў гарсавет, дзе паглядзелі ўсю, вельмі няхітрую цырымонію.

Студэнт-медык i медсястра. Ён ледзь асмеліўся пацалаваць яе, па абраду, а яна дык i зусім ужо сарамлівая.

Калі сваякі пачалі, віншуючы маладых, абдымацца з імі, я, як ад музыкі, ледзь не заплакаў. Пасля сказаў пра гэта Найдану, i ён прызнаўся, што таксама. Чалавечае шчасце, калі яно радуе i цябе.

...Дом-музей іхняга Каліноўскага. Васіл Леўскі. Якая беднасць у гэтым доміку!.. Прадукт народа — мысліцель i рэвалюцыянер.

Гэта было яму вельмі няпроста — пад жахлівым турэцкім прыгнётам быць інтэрнацыяналістам, ваяваць за свабоду i турэцкай беднаты.

* * *

Даліна Ружаў.

Яшчэ зялёныя кусты. Лаванда. Магутныя арэхавыя дрэвы.

A побач з нашай дарогай — якое там побач! — снегавыя вяршыні Балканаў.

Туркі, што засталіся тут пасля 1878 года. Многія нават вярнуліся тады з уцёкаў ці прымусовага высялення сваімі, у час адступлення. Спрадвечныя, патомныя майстры па ружах, садавіне ды гародніне.

Прыемна чуць пра гэта. Успамінаецца Хікмет. Трэба i тут, у гэтай справе, перш за ўсё адчуваць народ.

Дарэчы, i ў Добруджы, сярод балгараў, жывуць туркi. Каля мора, на шум якога, халодны i радасны, нас вазіла руплівая Парашкева, бачыў я i турэцкую вёску. A ў акружным, сучасным Талбухіне мне ix паказвалі на вуліцах. Пазнаць можна хіба толькі па жаночых квецістых, шырачэнных шараварах. Павольныя, ціхія хлебаробы, зусім не падобныя на былых прыгнятальнікаў.

* * *

Цяпер, убачыўшы тое, што я ўбачыў за гэтыя два дні, можна прыплюсаваць i Добруджу. Каб гаварыць, што i я, нарэшце, быў у Балгарыі.

Яна мне была патрэбна, цяпер гэта ясна.

Што толькі я зраблю для яе?..

1972

«Пасля дзённага дажджу пахла жвіраванае каменне, маўчалі платы i хаты».

Сказ — з «Вераснёвых начэй», Дакладна i пранікнёна напісана гэтае апавяданне. Як ён мудра любіў сваю гераіню з яе прыгожай спеласцю i красой, якая трошкі, не па сваёй віне, прыпазнілася з пераходам у час кахання i мацярынства. I верасень так хораша, сумна i трохі трывожна адпавядае настроям Агаты i нашаму ёй спачуванню.

* * *

Адзін цяжкавагавы навуковец казаў, што мае «Апоўначы» ідзе ні больш, ні менш, а проста ад «Начлегу ў вёсцы Сінегах». Успомніўся i другі навуковец, які ўжо не за бяседным, а за пісьмовым сталом вывеў прамую залежнасць Коласавага «Рольніка» ад верша Шаўчэнкі «Садок вишневий коло хати»... Бывае i такое разуменне літаратурнага працэсу, уплыву былога на новае, роднасць у душах пісьменнікаў аднаго найважнейшага.

Не памятаю, ці Колас пісаў дзе-небудзь пра сваю любоў да таго Кабзаровага верша, аднак любоў такую, хоць трохі ведаючы нашага песняра, зусім няцяжка ўявіць. Ды няўжо ж аўтару «Новай зямлі» так ужо цяжка было самому ведаць, самому перажыць радасць таго «рольніка», які вясновым пагодлівым адвячоркам выйшаў палюбавацца, як узышло яго жыта?..

Люблю «Начлег у вёсцы Сінегах», лічу яго выдатным не толькі ў творчасці Чорнага, ды гэта аніяк не перашкаджае мне бачыць у жыцці сваё — па-свойму. Велічная тэма — вайна i дзіця — не ўчора пачалася i не заўтра закончыцца.