Адам Мальдзіс - Астравеччына, край дарагі…

— А Анелін? — спыталі мы.

— Анелін? Тут проста. Ад анёла, анёлка. Гадоў сто назад, яшчэ да Дэйнараў, да Пілятовічаў, жыла тут паненка. На імя Марыся мела. Прыязджаў да яе тайком з Вільні нарачоны яе, адзін дзяцюк, што проціў цара ішоў. Яго схапілі, пачалі здзекавацца. А тут і яе паклікалі на следства. Яна маладая была, дурная яшчэ, таму і сказала, дзе і што было. Яго павесілі тады, пры вялікім сцячэнні народу павесілі. А яна ўзяла сабо гэта ў галаву, што выдала яго, і ўжо нікуды адсюль не выязджала, да старасці ў дзеўках застаўшыся была. Каб той грэх зняць, ахвяравалася дабро людзям рабіць. Вучыла мужыцкіх дзяцей, лячыла зёлкамі. Калі смерць пачула, той крыж на растаях дарог паставіла за яго душачку. Анёлкам пры жыцці была, анёлкам, пэўна, у рай пайшла, таму і называлі Анелінам.

Адкрыта кажучы, уся гэта гісторыя доўгі час мне здавалася чыстай фантазіяй. Праўда, Уладзімір Караткевіч, пабываўшы ў Анеліне і выслухаўшы легенду, сказаў, што ў гэтым нешта ёсць, і нават напісаў апавяданне «Крыж Анеліна». Але вось у Вроцлаве, у бібліятэцы «Асалінэум», я напаткаў рукапіс Людвікі Радзевіч родам з Ямантаў «Горстка ўспамінаў з 63 г.». Аўтарка піша, што яе сястра Марыя «была нявестай Кастуся Каліноўскага»… З даследаванняў Генадзя Кісялёва цяпер стала вядома, што Марыя Ямант па нявопытнасці адмоўна паўплывала на ход следства. Грыва не мог усяго гэтага чытаць, і тым не менш яго расказ блізкі да гістарычнай праўды. Супадзенне? Наўрад. Значыць, трэба шукаць дакумент, які засведчыў бы, што Яманты неяк маёмасна былі звязаны з тым жа Анелінам…

З узгорка, ад крыжавых дарог добра ўжо відаць Расолы — маленькая вёсачка ў абрамленні лясоў і кустоў. Да болю знаёмая і адначасна ўжо незнаёмая. Зніклі многія хаты, а тыя, што засталіся, папрыгажэлі, абшаляваныя, памаляваныя. Хоць вёсачка прызначана на знос, да кожнай хаты бягуць слупы электралініі, над стрэхамі выцягнуліся жэрдкі з тэлеантэнамі. Змяніўся і сам краявід. Замест пярэстых лапікаў — суцэльныя дагледжаныя палі. Высечаны адны сасоннікі і альшэўнікі, затое падраслі другія. Пераараны старыя дарогі і сцежкі, затое па цаліку пракладзены новыя. Гэты краявід быў маім, тым — з дзяцінства, і адначасна ўжо не маім, а вунь тых, незнаёмых хлапчукоў, што галёкаюць над Расалоўкай. І з шкадаваннем падумалася, што тая блізкасць да прыроды, тая арганічная еднасць з ёю і вастрыня ўспрыняцця, калі ведаеш час цвіцення кожнай лугавой траўкі, час выспявання кожнай ягады і час высыпання кожнага грыба, калі пазнаеш па голасе кожную птушку і можаш гадзінамі нерухома любавацца хараством, — усё гэта беззваротна адышло ў мінулае, усё гэта не вернецца, нават калі б адарваўся ад старадаўніх рукапісаў і кніг і зноў пасяліўся ў хаце, знаёмай да драбніц, але цяпер ужо нікому непатрэбнай. Здаецца, зменшылася яна, усохлася і спіць, прыкрыўшы дзеля спакою вачаніцы вокнаў пальцамі дошак. Здзічэлі яблыні, заплыла студня. А калісьці ж усё гэта было цэлым светам, агромністым і непаўторным. Вярнуць яго ці вярнуцца ў яго нельга. Можна толькі ўзнавіць у памяці.

У 1861 годзе ў Расолах былі ўсяго тры рэвізскія душы. Усе Мальдзісы. Адкуль яны прыйшлі, невядома.

Можа, з літоўскай вёскі Гіры. Ва ўсякім разе ў гірскім інвентары 1703 г. мне трапіўся прыгонны Кшыштаф Мальдзіс, які меў чвэрць валокі падзелу, хадзіў пяць дзён у тыдзень на паншчыну і плаціў 13 злотых чыншу.

Нядаўна, на творчым вечары Дануты Бічэль-Загнетавай, злавіў сябе на зайздроснай думцы, што вось яна ведае сваю прабабку, а я нават свайго дзеда зусім не ведаю. Якім ён быў? Колькі меў зямлі? Мусіць, мала, калі маю маці ніяк не хацелі аддаць за бацьку, у якога, «акрамя скрыпкі за душой, нічога не было». А ў матчыных жа бацькоў, Вянгроўскіх з Задворнік, таксама не густа было: на пяць дачок — паўвалокі зямлі і шнурок лесу. Не дачакаўшыся благаславення, маладыя крадком уцяклі ў Пецярбург і пажаніліся там.

Так, генеалогія сялянскага роду — не тое што шляхецкага. Яе не прасочыш па гербоўніках, па дагератыпных здымках. Сяляне адыходзілі бясследна і натуральна, як натуральна адмірае восенню прырода.

Але як бы там ні было, Расолы ў пачатку XX стагоддзя разрасліся. З’явіліся Грамашэўскія, потым купілі зямлю Урлікі. Усе яны перажаніліся, перарадніліся. На ўзгорках, дзе раней быў лес, з’явіліся хутары — Горныя Расолы або Козы. Паступова вёска расслаівалася, абрастала супярэчнасцямі. Антон Урлік па мянушцы «кайць нітым» меў пяцьдзесят гектараў зямлі, але напрадвесні аб’язджаў суседзяў, просячы даць што на пасеў. А яго браты на такіх жа надзелах заклалі моцныя гаспадаркі. Уладзімір Грамашэўскі з бядоты і няшчасцяў прапіваў апошні пуд жыта, набіваючы — дзеля жонкі — пусты мяшок анучамі. А яго суседка праз плот Міхаліна Грамашэўская збірала залатнікі, спраўляла гучнае вяселле з Верам’ём. Юзук Мальдзіс, у якога было дзяцей, як бобу (яго так і празвалі — «боб», а яшчэ — «гопала», бо вечна з гора «гопаў» па сваю замучаную жонку), вясной карміўся адным шчаўем, крапівой і лебядой. А яго стрыечны брат, родны брат майго бацькі, узвёў дом з двума ганкамі, збіраў грошы. Грошы былі ўсё людскія, бо Ян Мальдзіс, будучы санітарам на імперыялістычнай вайне троху падвучыўся «правіць косці», і да яго — як да «фейчара» — прыязджалі здалёк, таму што сапраўдных дактароў тады было мала. Ламіў «фейчар» не меней, чым дыпламаваны лекар. Але потым усё багацце пайшло марна. Неяк у белы дзень загарэўся хлеў, у якім пад страхой ляжалі схаваныя грошы, і ад перажыванняў дзядзька скора памёр. Сярэдняя яго дачка таксама ўзяла сабе ў галаву, што згарэў яе пасаг. Застаўшыся ў дзеўках, пачала страшэнна баяцца попелу. Калі пабачыць дзе попел, мусіць усё дома і самую сябе вымыць у дванаццаці водах. Тыднямі не дазваляла маці паліць у печы. Мы, малыя, не разумелі ўсёй трагічнасці сітуацыі і часта падсыпалі попелу пад брамку, каб пасмяяцца, як немаладая жанчына няўмела пералазіць праз плот.