Яраслаў Пархута - Апошні гусляр

У тым, што жыве тут Максім Такушэвіч, не было ніякага сумніву: усё сходзілася.

Дзед Максім — высокі, хударлявы, сівы, з белымі вусамі і блакітнымі вачыма. Ні даць ні ўзяць — купалаўскі гусляр! Толькі хіба тае барады бракуе. Сядзіць насупраць на лаве і, як ён мовіў, пра жызню сваю расказвае:

— Я і нарадзіўся ў гэнай хаце! — чуецца яго спакойны голас».— Бацька мой сюды ў прымы прыйшоўшы быў. Зямлі меў гектараў з дванаццаць. Ды яна не вельмі была — болей пад кустамі ды камянямі. Але неяк жыў. Калі дзеці падраслі, аднаго сына аддзяліў, другога ў свет паслаў, а мяне пры сабе пакінуў. Я з ім на гаспадарцы і калупаўся. А выпадаў вольны час — майстэркай рознай займаўся. Вокны рабіў, дзверы, шафы, сталы, сані, вазы... Яшчэ малатарні. Драўляныя. Дзе трэба жалезіна якая — сам і каваў яе. Марокі з малатарняю многа, але затое, як запусціш у работу,— ажно спявала. А парабілі калхозы, то ў калхоз і малатарню забралі. Файная была!.. I што з ёю зараз — не ведаю нават. Мо і спалілі дзе... Арфы таксама рабіў. Бывала, як прагоніш збожжа,— зернейка ў зернейка збіралася. I чысценькае... Ну, яшчэ каня падкаваць альбо плуга падправіць — таксама мая работа была... Калі агулам казаць, то я з малькосці ў рабоце. I зараз не магу без яе. 3 раніцы, як разварушышся, цалюткі дзень на нагах. А пад вечар паляжаць цягне. За ноч аддыхнеш, а зрання зноў за сваё.

Адкуль у мяне схільнасць да музыкі, пытаеце, і чаму з гуслямі судзьбу звязаў? А чорт яго ведае!.. Малым яшчэ быў, то, помню, балалайку зрабіў, скрыпку, нейкія цымбалы... Але якая то музыка была! Я ж і дзесяці гадочкаў не меў тады. Аднак іграў... Сказаць, каб ад бацькі ўсё тое пераняў,— не скажу. Ён добрай майстэркі не мог рабіць, не тое каб іграць. Ага. Дык пра сябе. Вось так, мала-памалу, і раптам зрабіў сабе гуслі. Хадзіў некалі тут па вёсках стары гусляр. Я гуслі ўбачыў і зрабіў. I строй неяк саздаў свой. Не пайму і зараз, як гэта ў мяне палучылася. Ніхто ж не вучыў! Строй гэны — самадумны. Нідзе такога не ўчуеш болей. А потым пайшло! I зрабіў я гусляў за жызню сваю парадачна. Колькі, пытаеце? Шмат! Штук з пятнаццаць будзе. А мо і болей. У каго ахвота да музыкі з'яўлялася, таму і аддаваў. Адны гуселькі нават сыну Мікалаю зрабіў на памяць. А гэныя, апошнія, сабе пакінуў...

Дзед Максім устае з лавы, падыходзіць да камода, апускаецца на калені, шарыць рукою недзе там, паміж камодам і сцяною, і, нарэшце, дастае адтуль гуслі. Яны адразу падалі голас — быццам нечаму ўзрадаваліся. I тут жа сціхлі. Гаспадар вяртаецца на сваё месца, апускае гуслі на калені, кажа: — Во!..

Я ніколі не бачыў гусляў, не даводзілася і чуць іх. Таму рупіла адразу ж папрасіць, каб пайграў, каб паказаў, на што здатны яны. Але стрымліваю сябе, не перабіваю старога. I ён працягвае свой аповяд спакойна, не спяшаючыся:

— Гэныя гуселькі рабіў доўга. Пакуль загатоўкі здабыў, пакуль высушыў, пакуль выштукаваў — час прайшоў. Аднак спраўныя атрымаліся. Праўда, яшчэ не абыграліся як след, на мель струны не сталі, але нічога — абкатаюцца!..

Павёў рукою па струнах, нібы зноў іх абудзіў на хвіліну, і доўжыў:

— Як і з чаго раблю гуслі? Паслухайце! Мо згадзіцца. Не вам, то некаму... Плечы, гэта тое, што падыспадам, якія хочаш могуць быць — бярозавыя, ясінавыя, кляновыя. У гэных — асінавыя. Бо асінавыя найлучча, я прызнаў. Самы лепшы звук даюць. I рабіць з асіны лягчэй. А бакі ды крывулю гэную найлепей з чачоткі рабіць. Грудзі — толькі з елкі. I то не абы з якой. Каторая гадзіцца, каторая не — я ўжо на пні знаю. Пагляджу — і ўсё тут. Еслі ў гушчары сядзіць,— слой мае густы, і гуслі глухавіць будуць. А каторая не пустаполлі, альбо ў хвойніку асобна стаіць ды сукоў мала мае, ды па фасоўні гладкаватая — вот гэткая гадзіцца! Рагавая елка тожа не пойдзе. У яе слой цвёрды, звуку не прапускае. Белая — тожа не тое. Яна замяккая і, галоўнае, звук таксама глушыць. Найлепшая елка, прызнаў я, каторая слой не густы мае, рэдкаваты — прымерна ў міліметар. Калі такую расколеш і ўбачыш упоперак слаёў драбнюсенькія рысачкі, падобныя на іголачкі,— вось такое дзерава самы раз на музыку. Спляжу, парэжу на плашкі, пашчапаю, абдзелаю траха рубанкам да таўшчыні, якая мне трэба, і сушу. Падсохне — тады ў ваду. Памачу — і зноў сушу. Не пашкодзіць, калі і два, і тры разы памочыш і высушыш. Во якая пракціка!.. А як усё пад рукою і гатовае,— бяруся маракаваць. У той палавіне хаты ў мяне настаяшчая майстроўня. Варштат ёсць таксама. Без яго нічога ж не зробіш. Трэба і ўшчыміць дошку, і абрэзаць, і абстругаць, і склеіць. На паветры ж не зробіш усяго гэтага!.. А струны? Струны таксама самаробныя. Каторая з кабелю тэлефоннага, каторая з каната. Нават самая таўстая, басовая,— свае работы. Узяў сталёвую струну і накруціў на яе медны дрот. Вот і атрымалася. Бо дзе ж ты купіш струны тыя? I бачыць не бачыў у продажы...