Виктор Мартинович - Сцюдзёны вырай

І тут усё пачало складацца. Па-першае, відавочна, што Вілаў — ці то жывы, ці то падстаўны, не мог бы ўзгадаць у тэксце такую дэталь, абапіраючыся выключна на ўласную памяць ці на вольны пераказ нашых размоваў. Бо ён быў павінен спачатку запомніць слова «Акрэсціна», потым вывучыць мову, потым зноў узгадаць «акрэсціна» ды адшукаць падабенства ў мове і прыйсці да высновы, што адзінае, на што падобнае гэтае «акрэсціна» — на «агрэст». Увесь гэты час, усе гады, побач са слоўцам «халява» ў яго павінна была жыць яшчэ адна нетлумачанка — «акрэсціна». Фізічна немагчыма для мемуарыста, які змяніў мову, але цалкам магчыма для чалавека — зусім іншага чалавека, які займаўся расшыфроўкай, ці, як яны кажуць, «дакументаваннем» аўдыёзапісаў, здабытых падчас нашай камунікацыі з Вілаў. Вядома ж, мой айфон увесь гэты час працаваў і спраўна дастаўляў афіцэрыкам у Беларусь нашыя з Вілаў словы.

Атрымаўшы аўдыёзапіс Янка Пільняк — а няма ніякага сумневу ў тым, што гэта быў менавіта ён, бо самастойнае дакументаванне дапамагло яму лепей зразумець герояў ягонай «аповесці» — натыкнуўся на гэтае «Акрэсціна». «Што з ім рабіць?» — мільганула думка ў маленькім мазгу. Дык трэба было прыбраць наогул! Ці замяніць чым-небудзь! Аднак Янка думаў, што чалавек памятае ўсе размовы, якія вёў гады таму. І ён не прыбраў. «Але ж як пакінуць „акрэсціна“? — зноў зіхацеў той ягоны орган, які адказны за сімуляцыю думак. — Амерыканец жа не можа ведаць гэтага слова! „Акрэсціна“ — яго, бадай, ні ў водным слоўніку няма! Яна здагадаецца! Не, трэба замяніць „акрэсціна“ на нейкі іншы выраз». Так паўсталі гэтыя «агрэставыя карпусы», якія якраз і дазволілі мне схапіцца рукой за пільняковыя яйцы. Далей я ўжо руку не расціскала і бачыла ўсё больш доказаў таго, што «Сцюдзёны вырай» паўстаў на глебе аўдыёзапісу нашых размоваў.

«Глыбы і слаі», якія прыйшлі «ў зрух» на маім твары, калі Вілаў пабачыў на ім прыкметы параноі, а Пільнячок пачуў сваім вострым вушкам, што Вілаў гэтыя прыкметы пабачыў — файнае азначэнне, калі не браць да ўвагі, што менавіта так, «Глыбы і слаі», называўся нарыс беларускай літаратуры, што зрабіў Багдановіч у 1911 годзе. Той самы нарыс, якому прысвечаны дыпломны праект Янкі, дыпломны праект па спецыяльнасці «гісторыя беларускай крытыкі» — бачыце, як шмат можна даведацца пры пільным чытанні «Срут.бай»!

«Наперад!» — усклікаю я, запрашаючы ў той трэм, у якім з’явілася «ха-ля-ва». І «я — чытач» сапраўды пазнаю ўласны вокліч, які некалі зрабіла як «я — герой» тэкста. «Наперад, бо вандровак у мінулае не можа існаваць! Улічваючы хуткасць, з якой мы рушым, калі мы сыйдзем адсюль, будзе ўжо значна пазней, чым калі мы ўзышлі на борт!». І усё так, як было сказана, гэта — ламанае, не перадавальнае на паперы вуснае маўленне, якое Ян спрабуе запіхнуць у «літаратуру» без скажэнняў, бо на скажэнні патрэбная фантазія, якой у яго ніколі не было. «І заўваж, — дадаю я. — Ніякай магіі! Адно навука! І тэхніка!» І я сапраўды казала пра «ніякай магіі», але ж «навука і тэхніка» з’яўляецца вычварэнскай прылепкай, няўклюднай спробай Яніка прадэманстраваць здольнасць жартаваць, не казала я таго! І гэта, як «глыбы і слаі» — яшчэ адна дэманстрацыя «культурнага пласта» аўтара. Менавіта так, «Наука и техника» называўся дзіцячы савецкі часопіс, на якім гадаваўся наш падлючок. Можна ўявіць сабе, як будучы гандляр чалавечай воляй, сядзіць над схемкамі ды робіць ліхтарык з алоўка, лямпачкі, правадкоў ды чырвона-сіняй, падобнай да бруску марозіва, батарэі.

Калі я сустрэлася ў Стамбуле з прыгожым, але такім далёкім Вілаў, калі бессэнсоўна тлумачыла яму пра радзіму, маёнтак, мову ды Беларусь, ніякай «спецаперацыі» яшчэ не існавала. Яна ўзнікла апасля — калі яны вывучылі мае допісы ў дзённіку, у якіх я лаканічна выкладала абставіны нашай з Вілаў сустрэчы і асабліва пасля таго, як я выдаліла дзённік, бо заўважыла, што яны сочаць за маімі рухамі па свеце з дапамогай аналізу IP-адрасоў, з якіх я раблю нататкі. Вось тут і дасталі Янку, зашчамілі яму машонку ці нават не зашчамлялі нічога, а проста прапанавалі напісаць лепшы твор у ягоным жыцці, фактурай яны дапамогуць. Невядома, ці адразу яму растлумачылі, што фінальнай мэтай гэтага твору будзе мой захоп. Здаецца, такі паўлін, як Пільняк, мог спачатку завагацца: яму далі пачаць ды амаль што скончыць, а потым запрасілі дадаць некалькі прынцыповых рысаў. Астачку, якая, сука, сапраўды, вымусіла мяне раўнаваць, ужо не ведаю, чаму, спатканку, якую ён мне прызначаў. Яны, вядома, маглі дадаць усе вабы самі, а Пільняка закрыць у шклоўскую калонію, куды звычайна змяшчаюць такіх птушанят, закрыць гадкоў на пяць ці шэсць ды не дазваляць ліставання, каб ён не сапсаваў справу ўласным енкам. Мяне ціхенька зацягнуць у пастку, а потым вызваліць Янчыка ды даць яму дазвол пасыпаць галаву попелам. Аднак патрэбна было, каб тэкст узяў «Ахрэм», а кдбшнікаў Ванік Дастаеўскі прызвычаіўся пасылаць яшчэ падчас працы над нумарамі пра калабарацыю ды акупацыю. Па-другое, калі б яны выклалі запрашэнне на спатканне ўласнымі словамі, гэта б выбівалася з янкавых вытанчанасцяў як маўзер з карункавага станіка. Ну і зрабілі яму прапанову. Ён спачатку настойваў на двухпакаёвай на вуліцы Леніна, але ж у рэшце рэшт пагадзіўся на аднапакаёвую ў Сухарава — усё ж лепш, чым жыць з продкамі. Заўважце, што аб гэтых дэталях я ўжо не здагадваюся — сцвярджаю, на жаль, не магу падзякваць супрацоўніку, які мне пра іх распавёў.