Виктор Мартинович - Сцюдзёны вырай

Што я раблю цяпер, калі практыкаванняў больш няма, калі заданні з падручнікаў па мове вывучаны на памяць? Я гляджу за вокны кавярні, дзе на вуліцы Віленскай усталяваны спусцісты выступ, які вымушае аўто запаволіцца, іх тут называюць «sleeping cop» («спячы паліцэйскі»). Я гляджу на бясконцую чаргу машын, якая рухаецца наперад як поршань у цыліндры праезджай часткі — рухаецца для таго, каб побач са мной запаволіцца, пераваліцца праз штучны пагорачак ды рушыць далей, у няіснасць: кожная з іх у маім уяўленні жыве толькі ў той момант, калі пад’язджае да гэтага выступу ды пераходзіць праз яго. Калі глядзець дастаткова доўга, адзінкі машын зліваюцца ў суцэльны струмень, і цікавым становіцца тое адчуванне руху з заміраннем пасярэдзіне, падобнае да графічнай выявы сардэчнага біцця: недзе б’ецца сэрца Вільні, і я гляджу на пульсавы рух у артэрыях. Маіх назіранняў дастаткова для таго, каб напісаць падручнік з класіфікацыяй розных спосабаў прайсці гэтую прыступку: я бачыў недарэчныя аварыі, калі адзін кіроўца тармазіў занадта рэзка, а другі не паспяваў заўважыць ды ўмазваўся так, што ўставаў колам капот. Я бачыў, як падляталі ды ляскаліся аб асфальт тыя, хто не заўважаў ды не прыпыняўся наогул. Аднойчы ўбачыў, як збілі пешахода на пераходзе за «sleeping cop», і мёртвы твар, дэфармаваны коламі цяжкага джыпу, твар, які вылупіўся адзіным захаваным у вачніцы вокам на тую частку маёй душы, аб існаванні якой чалавек звычайна даведваецца толькі перад уласнай смерцю, яшчэ доўгі час нагадваў пра тое, што нават тут, у руціне, здараюцца трагедыі. Але, Наста, так болей немагчыма, я не магу сядзець тут яшчэ год. Жыццё — надта ж кароткая трасца!

Таму давай адкінем усе гэтыя какецтвы ды недасказанасці, бо зразумела: цябе не будзе, я не дачакаюся, ты не з’явішся побач з гэтым «sleeping cop», матэр’ялы да біяграфіі якога я тут збіраю месяц за месяцам. Ты не прамільгнеш у натоўпе, не пагрукаеш у дзверы маёй хаты. Цуда не будзе. Бог, мой Бог, Бог беларуса, занадта скупы на тыя цуды, якіх чакаеш больш за ўсё ў жыцці. У дробязях, можа, калі і пашанцуе, ну кшталту маленькай чаргі да касы ў «МакДональдсе», а на большае патрэбны ўласныя высілкі, ды так, каб крывёю ды потам. Ты ці не даведалася пра мой лёс, ці празнала пра мой лёс, але ж не зразумела, што гэта лёс таго самага Яна Вярбіцкага, якога ты некалі заклікала да абуджэння. І што лёс гэты стаў «лёсам», а не «fate» — з-за цябе.

Дык зраблю апошняе з арсеналу залежнага ад мяне. Я прызначаю табе спатканне, Наста. Прызначаю праз часопіс, кожны нумар якога ты чытаеш без сумневу (сама пра гэта казала), прызначаю, ператвараючы гэты тэкст у нагоду для нашай сустрэчы. Я разумею, што рог Вільняўс ды Гедыміна — не самае лепшае месца для гэтага спаткання, бо навокал шмат выпадковых ды невыпадковых, зусім не выпадковых людзей — побач беларуская абмасада. Дык давай сустрэнемся ля дома пад балванамі, таго дому, дзе некалі была адна з рэдакцыяў «Нашай Нівы», дому, напітанага беларушчынай, дому, які чалавек выпадковы, не знаёмы з гісторыяй адраджэння, не адшукае, бо рэдакцыяў «Нашай нівы» ў Вільні — столькі ж, колькі «кватэр Адама Міцкевіча», бо, бадай, на кожным рагу ў таго была палюбоўніца з уласным мэбліраваным жытлом. Дом пад балванамі не пазначаны памятнай шыльдачкай «Нашай нівы» — іх нават пры саветах было больш, свядомыя літоўцы прыбралі, каб у несвядомых віленчукоў не ўзнікала пытання, чаму ў жамойцкай Вільні так шмат артэфактаў беларускай культуры (тут я загаварыў Сяргеем)! Там, на квадратным падворку, пад ценем каштанаў, ёсць кавярня CanCan — два мадальныя дзеясловы «магчы», пастаўленыя побач — ці не добры гэта знак?

Я буду чакаць цябе там кожны аўторак ад 17.00 да 18.00, пачынаючы з першага траўня, калі часопіс з’явіцца ў продажы ды ў Сеціве. Калі не можаш прыйсці, калі не жадаеш прыйсці — міргні зоркамі, загасі сонца ці падай яшчэ які знак. Я зразумею і кіну пошукі, кіну чаканне, буду жыць, як… Як жывуць тыя птушкі, якія ўзімку нікуды не лятуць, як тыя каўкі ды крумкачы, якія ў снежні прымярзаюць да счарнелых дрэваў ды надаюць уласнымі сілуэтамі зімоваму небу такую невыносную тугу. Я стану птушкай, зробленай з зімы, птушкай з ледзяным сэрцам.

І апошняе. Ты шмат казала мне пра вырай, дык вось, вырай гэта не твая Беларусь і нават не тая ўяўная беларушчына, якую ты песціш унутры сябе, седзячы зараз у якім-небудзь Штутгарце. Вырай для чалавека — не ўяўленні аб тым, які будзе пах на беразе Свіслачы, калі ты туды трапіш аднойчы, не мара пра цёплы вецер, які кране твае валасы ды падзьме ў твар прынесеным здалёк, з азёрных астравоў Камсы водарам квецені. Вырай — гэта не вежы вакзалу, не бібліятэка і нават не мова. Вырай — гэта не тое прывабнае, заселенае стыхіаліямі каралеўства, што паўстае ў апавяданнях Яна Баршчэўскага, ды не змрочныя фантазіі Ластоўскага. Вырай гэта нават не тое пачуццё, што падтшурхоўвае да вар’яцтва, да пераходу мяжы, каб пабачыць кусты бэзу з таго боку. Бо вырай, Наста, гэта не «дзе». І, вядома ж, не «калі». Больш за тое, для чалавека вырай гэта не «што». Вырай, мая каралеўна, саўладальніца маёнткаў, ад якіх засталіся выключна гурбы цэглы, парослыя лопухам, гаспадыня дэндрару, ад дрэваў якога засталіся выключна прывіды, ды ўладарка сажалак, якія ператварыліся ў багну — дык вось, вырай для чалавека гэта — «з кім». Які сэнс у Свіслачы, у водблісках сонца на чарапічных дахах Траецкага, калі ў маей далоні няма тваёй? Няма таго месца ня Зямлі, якое не ператварылася проста ў горад, ваду, выган, лес — без сэнсу і натхнення, калі побач няма цябе. Дэталі могуць змяняцца, горад можа быць больш ці менш вялікім, вада — больш ці менш чыстай ды безбярэжнай, луг — зялёным, лес — больш ці менш лісцевым, але ўсё — без плёну. Таму мой вырай — гэта адчуванне цяпла тваёй далоні ў маёй, вось і ўсё.