Milan Kundera - Nieznośna lekkość bytu

Z tego punktu widzenia możemy uważać tak zwany gułag za rodzaj fosy septycznej, do której kicz totalny wyrzuca odpadki.

Pierwsze dziesięciolecie po II wojnie światowej było okresem najstraszniejszego terroru stalinowskiego. Wtedy zamknęli za jakieś głupstwo ojca Teresy, a ją, dziesięcioletnią dziewczynkę, wyrzucili z mieszkania. W tym samym czasie dwudziestoletnia Sabina studiowała na Akademii Sztuk Pięknych. Profesor marksizmu wyjaśniał jej i jej kolegom taką oto tezę sztuki socjalistycznej: radzieckie społeczeństwo zaszło tak daleko, że podstawowy konflikt, jaki tam istnieje, nie jest konfliktem między dobrym a złym, ale między dobrym a lepszym. Gówno (to znaczy to, co jest esencjonalnie nie do przyjęcia) mogło więc istnieć tylko „po drugiej stronie” (na przykład w Ameryce) i tylko stamtąd, z zewnątrz, przenikać jako coś obcego (na przykład w postaci szpiegów) do świata dobrych i lepszych.

I rzeczywiście, radzieckie filmy, które w tych najokrutniejszych czasach zalały kina wszystkich krajów komunistycznych, tchnęły niewiarygodną niewinnością. Największy konflikt, który mógł się rozgrywać między dwoma Rosjanami, to było nieporozumienie miłosne: on sądził, że ona go już nie kocha, ona o nim myślała tak samo. Na końcu padali sobie w objęcia i lali łzy szczęścia.

Konwencjonalna interpretacja tych filmów jest dzisiaj taka: pokazują ideał komunistyczny, gdy tymczasem rzeczywistość komunizmu była o wiele gorsza.

Sabina buntowała się przeciwko takiej interpretacji. Kiedy wyobraziła sobie, że świat radzieckich kiczów miałby się stać rzeczywistością, a ona miałaby w niej żyć, mróz jej chodził po plecach. Bez najmniejszego wahania wybrałaby życie w rzeczywistym reżymie komunistycznym z wszystkimi jego prześladowaniami i kolejkami po mięso. W rzeczywistym komunistycznym świecie da się żyć. W świecie spełnionego komunistycznego ideału, w tym świecie uśmiechniętych idiotów, z którymi nie mogłaby zamienić słowa, w ciągu tygodnia umarłaby z przerażenia.

Wydaje się, że uczucie, które w Sabinie budził radziecki kicz, jest podobne do przerażenia, które przeżywała Teresa we śnie, kiedy maszerowała z nagimi kobietami wokół basenu i była zmuszona do śpiewania wesołych pieśni. Pod powierzchnią unosiły się trupy. Teresa nie mogła zwrócić się do żadnej z kobiet z jakimkolwiek słowem, z jakimkolwiek pytaniem. Usłyszałaby w odpowiedzi tylko kolejną strofę pieśni. Nie mogła do żadnej nawet ukradkiem mrugnąć. Zaraz by na nią wskazały, żeby mężczyzna zawieszony w koszu nad basenem ją zastrzelił.

Sen Teresy odsłania prawdziwą funkcję kiczu: kicz jest parawanem zasłaniającym śmierć.

W krainie totalnego kiczu odpowiedzi są z góry znane i wykluczają jakiekolwiek pytania. Wynika z tego, że rzeczywistym przeciwnikiem totalnego kiczu jest człowiek, który pyta. Pytanie jest jak nóż, który rozcina płótno namalowanej dekoracji, abyśmy mogli zajrzeć, co się za nią kryje. Tak zresztą wyjaśniła kiedyś Sabina Teresie sens swoich obrazów: na pierwszym planie jest zrozumiałe kłamstwo, a zza niego prześwituje niezrozumiała prawda.

Tyle, że ci, którzy walczą przeciwko tak zwanym totalnym reżymom, z trudem mogliby walczyć za pomocą pytań i wątpliwości. Oni również potrzebują pewników i prostych prawd, które byłyby zrozumiałe dla jak najszerszych kręgów i wywoływałyby kolektywne łkanie.

Pewnego razu jakaś polityczna organizacja w Niemczech urządziła Sabinie wystawę. Sabina wzięła w ręce katalog: było tam jej zdjęcie, przekreślone rysunkiem drutów kolczastych. W środku wydrukowano jej życiorys, podobny do życiorysów męczenników i świętych: cierpiała, walczyła z niesprawiedliwością, musiała opuścić umęczoną ojczyznę i walczy w dalszym ciągu. „Za pomocą swych obrazów walczy o szczęście” – takie było ostatnie zdanie tego tekstu.

Protestowała, ale nie zrozumiano jej.

Czyż nie jest prawdą, że w komunizmie sztuka nowoczesna jest prześladowana?

Odpowiedziała z wściekłością:

– Moim wrogiem nie jest komunizm, ale kicz!

Od tego czasu zaczęła mistyfikować swój życiorys, a kiedy później znalazła się w Ameryce, udało się jej nawet ukryć, że jest Czeszką. Nie było to nic innego, niż rozpaczliwe pragnienie, by uciec przed kiczem, w który ludzie chcieli zamienić jej życie.

Stała przed sztalugami z rozpoczętym płótnem. Za jej plecami siedział w fotelu stary mężczyzna i obserwował każde pociągnięcie jej pędzla.

Potem spojrzał na zegarek:

– Myślę, że już powinniśmy iść – powiedział.

Odłożyła paletę i poszła się umyć do łazienki. Stary mężczyzna podniósł się z fotela i sięgnął po laskę opartą o stół. Drzwi pracowni prowadziły wprost na trawnik. Zmierzchało. Naprzeciw, o dwadzieścia metrów dalej stał biały drewniany dom z oświetlonymi oknami parteru. Te dwa okna, świecące w zapadającym zmierzchu, wzruszyły Sabinę.

Twierdzi przez całe życie, że jej wrogiem jest kicz. Ale czyż nie niesie go sama w sobie? Jej kiczem jest obraz domu, spokojnego, słodkiego, harmonijnego domu, w którym panują dobra matka i mądry ojciec. Ten obraz obudził się w niej po śmierci rodziców.

Czym mniej jej własne życie przypominało ten słodki sen, tym wrażliwsza była na jego czar i kilkakrotnie miała łzy w oczach, kiedy oglądała w telewizji sentymentalną historyjkę, w której niewdzięczna córka obejmuje opuszczonego ojca i w zapadającym zmierzchu zapalają się światła domu tej szczęśliwej rodziny.

Starego mężczyznę poznała w Nowym Jorku. Był bogaty i lubił obrazy. Mieszkał sam ze swą równie starą żoną w willi na wsi. Obok domu stała stara stajnia. Przerobił ją na pracownię dla Sabiny, zaprosił ją tam i obserwował całymi dniami ruchy jej pędzla.

Teraz właśnie wszyscy troje jedzą kolację. Staruszka mówi do Sabiny „córeńko”, ale wszystko wskazuje na to, że jest inaczej: Sabina jest tu jakby mamą, a tych dwoje dzieci od niej zależy, podziwiają ją i słuchałyby jej chętnie, gdyby zechciała im rozkazywać.

Odnalazła więc w końcu starych rodziców, którym kiedyś, jako dziewczyna, wyrwała się z rąk? Odnalazła, wreszcie dzieci, których sama nigdy nie miała?

Wiedziała dobrze, że to złudzenie. Jej pobyt u staruszków jest tylko krótkim przystankiem. Staruszek jest poważnie chory, a jego żona, gdy już zostanie sama, pojedzie do syna do Kanady. Sabina pójdzie dalej drogą zdrad, a w nieznośnej lekkości jej istnienia będzie pobrzmiewać od czasu do czasu śmieszna, sentymentalna piosenka o dwóch rozświetlonych oknach, za którymi żyje szczęśliwa rodzina.

Ta piosenka ją wzrusza, ale Sabina nie traktuje swego wzruszenia poważnie. Wie aż za dobrze, że ta piosenka jest pięknym kłamstwem. W chwili, kiedy pojmujemy, że kicz jest kłamstwem, przestaje on być kiczem. Traci swą autorytatywną władzę i jest wzruszający jak każda inna ludzka słabość. Bo przecież nikt z nas nie jest nadczłowiekiem i nie może w pełni ustrzec się kiczu. Choćbyśmy nim nie wiem jak pogardzali, kicz przynależy do ludzkiego losu.

Źródłem kiczu jest autorytatywna zgoda na byt.

Ale co jest podstawą bytu? Bóg? Człowiek? Walka? Miłość? Mężczyzna? Kobieta?

Poglądy na to są różne i dlatego różne są kicze: katolicki, protestancki, żydowski, komunistyczny, faszystowski, demokratyczny, feministyczny, europejski, amerykański, narodowy, internacjonalistyczny.

Od czasów Rewolucji Francuskiej jedna połowa Europy nazywa siebie lewicą, gdy tymczasem drugą oznacza się mianem prawicy. Jest niemal niemożliwością zdefiniowanie którejkolwiek z nich za pomocą jakiejś wspólnej zasady teoretycznej. Nie ma w tym niczego dziwnego: ruchy polityczne nie opierają się na racjonalnych zasadach, ale na wyobrażeniach, obrazach, słowach, archetypach, które wspólnie tworzą ten czy inny polityczny kicz.