Алесь Пашкевіч - Сімъ побѣдиши

Кніга засталася ў вазку Палеалогаў — як найкаштоўнейшая святыня іх колішняй візантыйскай спадчыны…

Пачалі трапляцца невялікія паселішчы, дзе пагрэцца можна было ўжо і ў нізкіх драўляных хатках. А затым, пасля нягеглай дарожнай цвержы-вартоўні, пайшла ўкатаная дарога, затуманіўся дымамі краявід — і пачалася Масква. Драўляныя заснежаныя слабодкі змянялі адна адну: шэрыя сцены дамоў і лавак, скурчаныя сады, прысады, абледзянелыя зрубы калодзежаў… Манастырскія купалкі цэркваў… Затым вышэйшыя дамы, каменны гасцінны двор. І зноў слабоды, лаўкі, дамы, прысады — аж да небакраю, наколькі хапала позірку.

— І гэтага — трэці Рым?! — неўразумела зіркаючы з-за апоны па баках, здзіўлена паўтараў Сілуан і чухаў малы пачырванелы нос. — Ці гэта я, напіўшыся перад ад’ездам, упаў і моцна стукнуўся галавой аб сходні салоніцкага палаца?..

Яны даехалі да зубчатай сцяны Крамля з каменнымі вежамі, за якімі месціліся княжскія палацы, дамы набліжаных баяраў ды некалькі цэркваў з манастыром, і выправілі паслоў з тлумачамі. Палеалогаў — Фаму і яго дачку Зою — у іхніх вазках, з імператарскім пасагам, а таксама пасольскую світу і прыслужнікаў правяла за сцяну ўзброеная варта — рослыя дзецюкі ў доўгіх рудых кажухах, падбітых і аблямаваных футрам, з шырокімі каўнярамі ніжэй лапатак, у высокіх шапках-мурмолках. Астатнія ж — ахова, павадыры, манахі — падаліся на пастой у бліжэйшую слабаду…

…Першым прапісаў ідэю асвячэння Масквы як трэцяга Рыма тутэйшы мітрапаліт Зосіма. Ён выклаў яе ў прадмове да новай рукапіснай «Пасхаліі» — календары царкоўных падзей на наступнае тысячагоддзе. Ці было яму адкрыццё, ці ён сам прыдумаў тое, што Нябёсы дабраславілі новага Канстанціна — Івана ІІІ — і новы Царгорад — Маскву, — засталося невядомым. Праз трынаццаць летаў пасля з’яўлення «Пасхаліі» Бог паклікаў Івана ІІІ да сябе на суд, а княжскія землі падзялілі паміж сабой яго пяцёра сыноў. Старэйшаму Васілію дасталіся дзве траціны княства: 66 гарадоў з Масквой-сталіцай. Невядома, ці дабраславілі Нябёсы новага «Канстанціна» на чарговае стварэнне Царгорада, але дзяцей яму ад венчанай жонкі — баярскай дачкі Саламаніды — не далі.

— Бясплодную смакоўніцу выкідваюць з саду! — загаварыла баярская дума, і жанчыну, не зважаючы на перасцярогі княжскіх духоўнікаў і новага кіраўніка пісчага загаду Максіма Грэка, зняволілі ў манастыры.

Васілій, нават для адчэпу не правёўшы традыцыйнага параду-глядзелак нявестаў, на заходні манер згаліў бараду і павёў да алтара сірату Алену Васільеўну Глінскую, якая і нарадзіла яму нашчадка. І рана аўдавела. І, таксама не здолеўшы ўзвесці велічныя сцены новага Царгорада, рана пакінула гэты турботны свет, а ў ім — свайго васьмігадовага першынца Івана…

Ужо не першую гадзіну яго білі нярвовыя дрыжыкі. Ноч паглынула княжскія палацы. Аціхлі п’яныя крыкі баярскай гулянкі, а Іван не знаходзіў адхлання: захутваўся ў коўдры, накрываўся падушкамі — і ніяк не мог супакоіцца, сагрэцца. Балела збітая аб каменную сцяну рука, унутры пякло і калаціла, у заплюшчаных вачах успыхвалі вогненныя шары — і бесперапынна ліхаманіла.

А тут яшчэ стук у дзверы.

— Княжыч, адчыні!

Ён маўчаў.

— Адчыні, а ні то выб’ю дзверы!!!

Грукат пабольшаў, хадуном захадзіў вушак, і ён вылез з ложка, адкінуў засоў.

Дзверы расчыніліся і гухнулі аб сцяну. У спачывальню ўвапхнуўся апякун Шуйскі, а за ім нясмела вызірвала напаўраспранутая дзеўчына.

— Што, ваўчанё, прыціх? — дыхнуў на Івана перагарам няпрошаны зáйшла і падпіхнуў ніжэй спіны сяброўку: — Баярыня Марфа зажадала праверыць, ці не зацвярдзела царскае ложа…

Марфа апусціла галаву, хаваючы вочы — і няяркае святло свечкі выхапіла ў змроку яе пульхныя вусны і расчырванелы твар.

Івану не хапала паветра. Задыхаючыся і калоцячыся, ён пачаў павольна адступаць да супрацьлеглай сцяны, а Шуйскі хмыкнуў — ажно перасмыкнуўся сухі кадык — і сеў на ложак.

— Што маўчыш? Ці не рады гасцям? Ці думаеш, што я, нашчадак па старэйшым калене Аляксандра Неўскага, не раўня табе, сапліўцу? — крыва ўсміхнуўся, спадылба зіркнуў на Івана, кашлянуў — і гулліва вымавіў да дзеўчыны: — Марфу-у-ута! А ты што заледзянела? Ходзь сюды! — і пастукаў даланёй па коўдры.

Марфа дробнымі крокамі наблізілася да ложка, і Шуйскі схапіў яе за локаць, паваліў на пярыну:

— Лябёда мая… Царыца… — зашаптаў юрліва. — А якая гарачая, а якая спраўная…

Ён ірвануў на яе ўздымных грудзях кашулю, грубавата падмяў дзеўчыну пад сябе і соладка засоп. Рудая падрэзаная барада паплыла па бялявай лагчынцы да жывата, вострыя бровы казытнулі набухлыя смочкі — і раптам галава адарвалася ад дзявочага лона.