Андрэй Федарэнка - Ланцуг

Усё правільна. Сорак — пяцьдзесят рублёў на тыя грошы за кілаграм, а за лета можна было нанасіць ад пяці да дзесяці кіляў, асабліва ў каго вялікая сям’я. Не шкадавалі на грыб ні сілы, ні часу, вазіліся з ім, нянькаліся з ім — адплачваў і ён узаемнасцю. Машыны, кааператыўныя кватэры, матацыклы, веласіпеды, адзенне, ежа… На ашчадную кніжачку на чорны дзень…

Усё гэта расло ў лесе пад нагамі.

Але і цану за сябе грыб браў адпаведную.

Гарадскія нашы настаўнікі дзіву даваліся, зразумець не маглі, чаму мы, вясковыя дзеці, гадаваныя на прыродзе, на сваіх каларыйных, натуральных, смачных харчах прыходзілі пасля летніх канікулаў у школу такімі дохлымі, бледнымі, амаль не падрослымі.

Адкуль ім было ведаць, што як з тых караленкаўскіх «дзяцей падзямелля» сыры падвальны камень высмоктваў сокі, сілы і здароўе, так з нас лес? Што з самага пачатку школьных гадоў, ад першага класа і да апошняга, мы патрапляем ў ледзь не прыгонную залежнасць ад яго, становімся ледзь не яго рабамі?..

Ягады: чорныя, маліны, суніцы, буякі, брусніцы, ажыны, рабіна, каліна, журавіны… Лупленне кары — з крушыны і лазы (Бог дасць, калі-небудзь напішу і пра гэта, бо ні ў кога яшчэ такой тэмы не сустракаў). Хваёвыя шышкі, а таксама хваёвыя лапкі — была колісь і такая нарыхтоўка; іх, гэтыя лапкі, перамолвалі і дадавалі ў камбікорм. Бярозавыя і хваёвыя пупышкі. Зграбанне ігліцы — на прызбу, каб уцяпліць на зіму хату, і драннё балотнага моху — канапаціць шчыліны ў гаспадарчых прыбудовах. Нарыхтоўка дроў — перманентна круглы год.

Але галоўнае, канечне, грыб, грыб і грыб.

«Лес — наша багацце»… «Летні дзень год корміць»… «Загадка: стаіць пры дарозе, капялюш набакір, хто ўбачыць — паклон дасць»… Любімыя, добрыя, наіўныя настаўнікі, напаўняючы нас падобнымі сентэнцыямі, вядома, і не здагадваліся, што мы маглі ўкладваць у іх крыху іншы, і далёка не рамантычны сэнс.

Грыбная пара нядоўгая, сёння яны ёсць, а заўтра зніклі, таму трэба карыстацца момантам — хутчэй, часцей, раней, каб апярэдзіць іншых, каб пабольш ухапіць (менавіта так і пыталі: «Ці многа сёння ўхапіў?»). У любое надвор’е, «ва ўсякай прыгодзе, ва ўсякую пору», як пісаў наш класік Янка Купала, хочацца табе ці не, здаровы ты або хворы — нікога не калыша, будзь ласка, кошык у зубы — і наперад, пад цёмныя хвойныя шаты…

Да школы, гадоў да сямі, была яшчэ сякая-такая вольніца, прынамсі, рана не падымалі і далёка з сабою не бралі. Але ўдзень — хоць на гадзінку, хоць блізенька, каб прывыкаў, каб вучыўся… І колькі ж тады радасці было! Колькі зайздрасці да «вялікіх» — старэйшых братоў і сясцёр, і колькі неўразумення, чаму яны не адчуваюць свайго шчасця, чаго бурчаць, сярдзітыя, нашто злуюцца? Гэта ж так здорава — самому хадзіць у лес па грыбы! Хутчэй, хутчэй бы ў першы клас, а гэта аўтаматычны дазвол, своеасаблівы пропуск у лес — хай спачатку разам з дарослымі, не адыходзячы ад іх, затое потым, у трэцім, чацвёртым класе — ужо і самастойна…

Гадкоў чатыры, ад сілы пяць мне было. Пару мясцін блізенька каля вёскі ўжо трохі ведаў. Што мне аднойчы цюкнула ў галаву, з якога такога перапуду, але раз увечары, калі нікога не было дома, раптам схапіў аберуч вядзерца і сцежкаю ў траве (трава высокая, мяне і не відаць у ёй) — бягом у лес! Там і адлегласьць 500 метраў, але для малога, ды аднаго, ды на ноч гледзячы — цэлае падарожжа! Поўнае розных цікавасцяў і небяспек. Сьмешна не гэта, а тое, што не паспеў я забегчы ў лес, на знаёмую блізенькую падянку, як пад першымі ж хвоямі ўбачыў… грыба! Ды не аднаго — тры штукі побач! Ды якія — ростам мне па калена! Я іх з карэннямі павыварочваў, я іх у вядзерца — а яны не ўмяшчаюцца, а яны выпадаюць… Бяда! А тут цямнее… А дома ўжо, канечне, пярэпалах… Сяк-так, аднаго пад паху, другога ў вядзерца, трэцяга за пазуху — данёс, і хоць уляцела ад маці, затое доўга потым хадзіў героем вёскі.

Хіба мог тады падумаць, як хутка гэтая грыбная цяга зменіцца прымусам, гэтая зайздрасць да самастойнасці старэйшых ператворыцца ў панылае выкананне абавязку?

Цемрадзь. Перадсвітальны час. Самая пара, калі спіцца, сама тыя гады, калі расцеш у сне… Дзе там — ужо катурхаюць! «Уставай, сынку, памалу». У вушах звон. У вачах мухі. Звыклая, не ў аднаго мяне, а ва ўсіх нас тадышніх, з’ява: адну калашыну нацягнеш, а на другой замарочыцца ў галаве, затуманяцца сном мазгі — і брык з табурэткі. Нічога страшнага — падымуць, адзенуць… У хаце цёмна, а на вуліцы цямней. У нас яшчэ вёска такая, што ў які бок ні пайдзі, трэба пераходзіць адну й тую ж рэчку, дзе па кладках, дзе ўброд. Разуешся, кеды ў рукі… Раса, як лёд, халодная-халодная, вада, як сырадой, цёплая-цёплая… Дападзем, бывала, са старэйшым братам да жаданай грыбной мясціны — ну цёмна, хоць вока выкалі! Нават сабакі яшчэ не гаўкаюць, нават пеўні не спяваюць… Паляжам на сырую ад расы ігліцу, прытулімся спіна да спіны. Але які там сон — і холадна, і камары, і птушкі раннія… Не спіцца ж ім, дурным, іх жа ніхто рана не будзіць!.. Толькі прымосцішся — ужо і развіднее патроху, без сонца…