Андрэй Федарэнка - Ланцуг

Выцершы мокрыя вочы і шчокі, ён устаў, адчуваючы, як зноў наліваюцца цяжарам ногі, перасеў за стол, разаслаў газету і паеў каўбасы з хлебам і з памідорам, мачаючы памідор у запалкавы карабок з соллю; астаткі ежы загарнуў у газету і паклаў у шафу на верхнюю паліцу, уніз паставіў сумку, на адзіныя плечкі павесіў плашч, на стале акуратна расклаў сшыткі, папку, чысты аркуш паперы, ручку. Цяпер трэба было паспаць. На міг яму стала страшна — за акном стаяў такі сонечны дзень, якіх у яго, відаць, не многа ўжо засталося, і трэба было б гэтым днём неяк пакарыстацца, хоць бы выйсці на двор пасядзець пад сцёбкаю, — але стома змагла страх. Ён пракаўтнуў таблетку, запіў астаткамі цёплага ліманаду і лёг, не распранаючыся.

Прачнуўся ён ад сонца, якое заходзіла і праз адчыненыя дзверы свяціла на падушку і яму ў твар. Было восем гадзін вечара. Пасля сну — хоць і ненатуральнага, з дымедролам, стала лягчэй. Ногі адтухлі і амаль не балелі. Ён пераапрануўся ў свой ношаны чорны спартыўны касцюм, усунуў ногі ў звыклыя лёгкія тапкі, узяў кіёк і пайшоў на двор, паўз Лідзін плот, і патрапіў у канец вулачкі. Адсюль, у прасвет паміж алешынамі, добра была відаць вілюжная рачулка, сенажаць, зарэчныя хаты, раскіданыя ў зеляніне, і далей куды ні глянь — лес і лес; толькі ў адзін бок, дзе асфальт, жаўцее жыта, сярод якога — зялёны астравок могілак, а за жытам і могілкамі — зноў лес.

Праходзячы пад вокнамі, ён убачыў, што Ліда сядзіць за сталом. А калі ён зайшоў у хату і спыніўся ў парозе, яна ўжо стаяла каля печы і выцірала ручніком рот, саромеючыся есці пры чужым.

— А я думаю: кот мыецца, а тады глянь — ідзе нехта! — гучна, як любая вясковая жанчына, загаварыла яна ў адказ на яго «добрыдзень». — Гэта такая прыкмета: як кот мыецца лапаю, значыць, намывае гасцей, — патлумачыла яна. — От так людзі прыдумалі — а можа, і праўда? Сядай, праходзь, не стой…

Яна выцягнула з-пад стала табурэт, абмахнула ручніком, якім выцірала рот, і кінулася ў большую хату.

Ён сеў, агледзеўся, ізноў чыста машынальна адзначаючы тое, што магло б спатрэбіцца для новага апавядання (ізноў думаючы — навошта?!): хата як хата, чыстая, печ завешаная, каля печы — абярэмак дроў, кашэль, кош, ад печы да сцяны — полік, разабраны да палавіны, пад полікам — горка бульбы, пахне зямлёй і мышамі, на стале — міска з варанай бульбаю, слоік кіслага малака, гурок, памідор…

— Рана капаеш, — сказаў ён, паказваючы на бульбу пад полікам; Ліда ўжо вярнулася з пачатай пляшкай куплёнай гарэлкі і даставала з тумбачкі шклянкі і сподачкі.

— А хто мяне гоніць? Я кожны год на Іллю пачынаю капаць, людзі навек смяюцца, што я раней скапаю, чым жыта пажну… Ужо як яна не вырасла, дык большая і не вырасце. Прыйшоў Ілля — нарабіў гнілля, — дадала яна, пазірнуўшы на яго.

Ліда, як і ўсе вяскоўцы, думала, што праца пісьменнікаў у тым, каб запамінаць розныя народныя прыкметы, загадкі, забаўкі; яна думала, што ён у горадзе гэта забывае і знарок прыязджае, каб наслухацца, і хацела шчыра памагчы яму, нагадваючы штораз як малому дзіцяці: Спас — рукавіцы ў запас, на Пакрову — зіма гатова, кепска, калі дарогу перабягае чорны кот, пераходзяць з пустым вядром і гэтак далей. Яна толькі здзіўлялася, чаму ён не перапытвае і не запісвае следам.

З Лідаю яны былі аднагодкі, жылі побач, хадзілі разам у школу, гулялі, быў час, калі нават трохі кахаліся. Усе, у тым ліку і настаўнікі, і яго і яе бацькі, думалі, што яны пажэняцца. Але ён добра вучыўся, ужо друкаваўся ў раёнцы; захвалены настаўнікамі, трызніў горадам, філфакам, рэдакцыямі, літаратураю… Пазней, ужо жанаты, наязджаючы з горада, заходзячы да Ліды, асабліва пасля таго, як у яе памёр муж, ён заўсёды стараўся выглядаць перад ёю вясёлым, здаровым, шчаслівым, хацелася, каб яна шкадавала, што не ён ёй дастаўся, — і яна, ведаючы, што яму хочацца гэтага, шкадавала, казала: «Не ўсім такое шчасце, як тваёй жонцы». Ён ведаў яе малою, школьніцай, потым нявестаю, маладой маці, цаніў і бярог сяброўства з ёю. Неяк міжволі станоўчыя жанчыны ў яго творах паўтаралі адна адну, выходзілі ўсе «зеленавокія, з усмешлівымі куточкамі тонкіх вуснаў» — як у Ліды, хадзілі «акуратна ступаючы, маленькімі хуткімі крокамі, трохі касалапячы» — як хадзіла Ліда.

Цяпер гэта была ўдава, на пенсіі, звычайная адзінокая вясковая жанчына, якая капае ўлетку бульбу — у выцвілым ад мыцця і сонца сарафане, загарэлая, басаногая, з парэпанымі ад зямлі вялікімі далонямі, і здавалася б — што яму цяпер, ужо на любыя вочы не здароваму, не вясёламу, не шчасліваму, да гэтай жанчыны? Якія тут ужо могуць быць паказы сябе? Аднак ён, панурыўшыся, сядзеў за сталом і ўвесь час баяўся, што Ліда загаворыць зараз пра тое, як ён змяніўся, пастарэў, і ўжо не будзе зайздросціць яго жонцы.