Максім Гарэцкі - Роднае карэнне

— Ну, к лесніку, Архіп, заязджаць, па-мойму, не варта. Зараз выедзем на поле, a там і станцыя, толькі на курганок падымемся.

— Добра, дзядуля.

— Скора й машыну пачуем, калі закрычыць. A к поезду, пэўне, патрапім.

Дзед кіраваўся, каб як развесяліць студэнта.

— Ну, ці ж не казаў я, што ваўкі не зачэпяць? — загаманіў ён.

A з Архіпам штосьці рабілася асаблівае. Успомнілася яму і новая хата, як батрака нехта скінуў, пажар ад перуна, прыпомніў ён і страшныя апавяданні аб ваўкалаках, ведзьмах, чараўніцтве. Усё яму было няўцям. Аж тут і гэтыя ваўкі… Дзіва! У лесе набеглі, круціліся, морды конскія нюхалі, a не завалілі. Што гэта? Загавор? Чараванне? Гіпноз?

Раптам з нейкім абурэннем звярнуўся да дзеда студэнт.

— Дзедку, родненькі, дык што ж гэта? Скажыце, y чым прычына? Што тут к чаму, як жа?..

— Што? Пра ваўкоў? Дык тут жа няма нічога дзіўнага. Я змалку ведаў гэту павадку ваўчыную. Бывала, пасеш каля лесу статак, — a раней лясы былі вялікія, дрымучыя, ваўкоў ды і ўсякага звера было без ліку, — выбегуць яны, зверуганы, здаецца, адразу ўсё б праглынулі, зжорлі, прорва іх вялікая. Выбегуць яны, і тут ад злой радасці, што напалі на паядуху, як сціснуць зяпу — разявіць не могуць: бегаюць каля жывёлы, мордамі яе толькі — таўхіль! — падтаўхіваюць, носам па горле мацаюць, a зарэзаць аніяк не здолеюць… Пакуль хіба не адбягуць куды далёка. Зубоў расцяць ім тады нельга. Ну, вядома, бывае гэта з імі, калі яны надта прагаладаюцца і раз'юшацца так, што болей некуды.

— A цяпер? I цяпер таксама? — зацікавіўся дужа Архіп.

— I цяпер, мусіць, так, слава богу. Я табе толькі не казаў, пужаць цябе не хацеў, a ў мяне сякера на ўсякі выпадак схавана. Думаў: уцячы не ўцячом, a можа, яшчэ зяпы ім сутарга звядзець, a калі ўжо бог дапусціць, сякерай бараніцца буду. Аж яно па-мойму і здарылася.

— А-а… Вунь і што, — расчаравана троху, але ўсё ж з дзіваваннем працягнуў студэнт.

— A ты б што думаў? Я ж не чараўнік які… Хэ-хэ!

— Дзядуля! A вы ж даяце веры чараўніцтву?

— А-аё! Ахвота табе гаварыць пра тое, пра што не трэба… A хто ж яго ведае! Ці мала чаго кажуць. Братка мой! Усё адно адказу не даб'ешся. A думаць пачнеш — адно спакой згубіш.

— A божа! Дык няўжо ж так праз гэты, выбачайце, свінячы спакой калодаю гнілою жыццё пражыць і нічым не цікавіцца?

— Чаму? Я таго не кажу; пэўне, без цікавасці — што за чалавек? Але гэта… Мяне во дзівіць вучыцель Балазевіч, на ўсё адгадкі знайшоў хлапец. Бога няма, памрэш, згніеш, вось табе і ўсё… Ну ці не дурны! A здаецца, і дзяцюк нічога сабе, рахманы.

— Дык як жа, дзедку?

— Як? A так, што, колькі трэба, ведай, a y вялікае не залазь, a то каб шыю, бывае, не скруціць. I не думай, што яно такое простае… Што няма нічога…

— Вы, дзядуля, як былі маладзей, не казалі, мусіць, таго?

— A што — «маладзей»… Як быў я маладзей, ішоў я раз апоўначы каля могілак, a была там свежая магіла: надоечы пан войт памёр. Даўся ён, гэты войт, пры жыцці людзюхнам. Жорсткі чалавек быў, нікому не дараваў, няхай ужо свят ляжыць. I ўміраў доўга і страшна, памерці ніяк не мог, мучыўся дужа. Іду, значыцца, я сабе з качарэжкаю, адганяю думкі аб нябожчыку, a яны так і лезуць. Не гляджу туды, дзе гэта магіла, a нехта як падбівае: «Зірні, зірні, што тама?» Не ўцерпеў я, скасіў вочы: зірк! Аж на магілцы, над насыпам — белы як y тумане чалавек стаіць, быццам той на пана войта паходж, да яго ў падобі. Закалацілася ў мяне сэрца, ногі занямелі, валакуся як нежывы, дыхаць дайжа баюся. A тое дрыжыць-дрыжыць, трасецца, як во паветра, калі ў пагодны дзень сонечны; толькі яно белае, быццам папера. Не ведаю, як я ўжо да хаты давалокся, белых валасоў, праўда, заўтра знайшоў, хварэў ці мала, хадзіў як y воглуме.

Дзед памаўчаў. Студэнт прыціх, але запытаўся:

— Дык што?

— A што? Каб на другога — не ведаю, што было б. A я ўжо праз гадоў дваццаць ад пана Беляеўскага чуў, што траплялася гэткае бачыць і другім; гавораць іншыя наўчоныя, што, гэта, як пачынае чалавек y магіле ўжо тлець, дык з яго праз землю наверх выходзіць нешта, — забыўся названне, не наскае слова, — і збіраецца ў кучу такую ж, якой формы чалавек быў, што там пахован…

— Фосфар, хіба… Ведаю.

— A можа, й так, забыўся, наймення не помню.

— А-а… — працягнуў студэнт y задумленні.

— Можа, калі-небудзь і аба ўсём, што каля нас незразумелага, даведаюцца людзі. Бог ведае.

Дзед замоўк. Коні весялей пабеглі, бо лес далёка астаўся цёмнай грамадай адзадзе, a дзесьці справа, дужа далёка, галасіла машына. A вакзал быў недалёчка.

— Адно астанецца людзям навекі святою загадкаю — гэта тварэц наш найвышні. Каб не было дано людзям гэтай загадкі, не было б чалавецкага жыцця… Прапалі б людзі.