Янка Брыль - Ад сяўбы да жніва

1937

Абы толькі хатнія селі за стол — снедаць, палуднаваць ці вячэраць, — адкуль толькі тая Мурка і возьмецца: ужо і трэцца каля дзеда Сымона, і мяўкае, просіць есці, і толькі ў яго.

Або прыйдзе ён у гумно, па сена карове, а кошка ўжо тут — бяжыць угары, па бэльцы, і мурлыкае, нібы хоча сказаць: «А во дзе я, а ку-ку!..»

— Ах ты, накольніца, — кажа дзед. — Бачыш, куды ты залезла!

Пасля ўжо ён нясе сваё сена па сцежцы, а Мурка бяжыць перад ім, наставіўшы хвост, як стрэльбу.

Аднойчы зімой быў пажар і згарэла большая палавіна вёскі. Згарэла ўсё і ў Сымонавых — і хата, і хлеў, і гумно.

Дзед Сымон быў тады дома адзін. Калі загарэлася суседава хата — зашумела, затрашчала полымя, павярнуў чорнай хмарай дым і загалёкалі людзі на вуліцы, — па старога напаў такі жах, што ён зусім разгубіўся. Як паіў каля студні карову, так і стаў, і стаяў, пакуль но загарэўся іхні хлеў.

Тады дзед убег у хату, зняў з паліцы свае акуляры, будзільнік… Спыніўся і думае:

«Здаецца, усё. Усё?.. Ці ўсё?..»

На печы драмала Мурка.

Дзед зняў яе і выбег з хаты.

Больш выхапіць з агню не ўдалося нічога.

Пагарэльцаў паразбіралі па хатах тыя, хто ўцалеў ад пажару. Сымонавых наклікаў да сябе сваяк — амаль на другі канец вёскі.

На ягоным будынку спынілі пажар. Застаўся ў дзядзькі толькі зруб ды столь, замест страхі. Наклалі на столь саломы і пачалі так жыць — дзве сям'і ў невялічкай хаце. Цесна, душна, нядобра. Як толькі адліжыць — на саломе растае снег, па сценах цячэ, са столі капае…

Тыдняў са два пасля пажару дзед Сымон быў неяк адзін у сваяковай хаце. Ляжаў на печы, пакрыўшыся кажухом, і думаў пра тое, што вось ён і занядужаў ад гора… А потым пачулася дзеду, што за дзвярыма штосьці нібы мяўкае.

«Няўжо гэта яна?» — падумаў дзед.

Муркі не было ад самага пажару. Так ужо і лічылі, што недзе загінула.

«Няўжо яна?..»

Дзед злез з печы, накінуў на плечы кажух, падышоў да дзвярэй. Як толькі ён адчыніў іх — Мурка шмыгнула ў хату. Убегла, мяўкнула, прылегла, перакулілася і наставіла лапы — ад радасці!..

«Знайшла!» — хацеў адразу крыкнуць дзед Сымон. Але ён раптам забыўся пра гэта, махнуў ад твару рукамі, сказаў:

— Галубка мая!.. Няма, няма нічога… Усё згарэла…

І заплакаў.

1937

Гразь сцягнулі нарэшце першыя прымаразкі. Надвор'е сёння яснае, здаровае. Сад падасланы жоўтым лісцем. На клёне яго ўжо амаль што няма, а бяроза яшчэ ўсё калыша ад ветрыку доўгімі залацістымі косамі.

Я абкопваў яблыні, ціха мармычучы ў добрым настроі…

А потым да мяне — вядома ж, цераз плот — прыйшоў сусед. Худзенькі, абадраны Сашка, з рэдкімі, светлымі валасамі, з-за якіх яго i празвалі Лысым.

У Сашкі нямоглы бацька i тоўстая сястра, гультайка Марта. Маці памерла — як на памяць шасцігадовага хлопчыка — вельмі даўно.

Сёння Лысы таксама ў добрым настроі. Можа, таму, што ўвечары «дзяды» — поліўка з пеўнем, капуста, яечня, аладкі… Дванаццаць страў! I ўсё трэба есці — ад «кануны», накрышанай булкі ў салодкай вадзе, да густой панцаковай кашы, якая ставіцца на стол дванаццатай. Хоць лыжку адну, a вазьмі. Спрадвечны звычай памінак, «дзядоў», на ядзе ўжо толькі i трымаецца. Хіба што бабка якая ў каго i памоліцца за душачкі ўмарлыя, а так — садзяцца людзі i сапуць над місамі — за ўсё недаяданне — у дванадцаць столак!.. Ну дык як тут i Сашку не цешыцца?..

Лысы выняў з кішэні падвойную костку пеўневай нагі, адцягнуў кавалак сырамяткі, прывязанай за гузік, пакланіўся i пытаецца:

— Можа, вам што сыграць, пане Сцяпане?

— Ну, ну…

— Січас, пачакайце, настрою гармошку.

Сеўшы на камені каля плота, ён зайграў. Шморгаў, як смыкам, косткай па сырамятцы і, пераймаючы не скрыпку, a гармонік, галёкаў:

— Тува, тува, тува-ва!.. Тува, тува, тува-ва!..

Так паўтаралася бясконца. I на кожным «тува-ва» бледны твар Лысага аж крывіўся ад смакаты, як ад болю, аж вочы плюшчыліся, аж закідалася назад i весела пагойдвалася галава!..

З вуліцы, цераз брамку, прыбеглі Сыты i Худы. Адразу ж далучыліся да музыкі. Худы, рухавы i спрытны малец, Сашкаў аднагодак, махнуўся па садзе, падняў канчар нейкай дошкі i камень, прысеў i пачаў барабаніць. А меншы, тоўсценькі карантыш Сыты, з нястачы хоць якога струманту, паўсаджваў адубелыя ручкі ў кішэні і, прысеўшы ад стараннасці, верашчаў з усёй сілы Лысаму ў тон. Toe самае «тува-ва» — то басам крычалі хлопцы, аж гарлякі надзімаліся, то падвываючы ўгару, ды так высока, тоненька, нібыта хочучы, каб ix пачуў увесь свет!..