Кондрат Лейка: Таклюся-сухотнiца (на белорусском языке)

Пайшлi дзецi. Тут зноў бяда: слабейшыя ўмiралi, трэба было хаваць, а лепшанькiх i дужэйшых, як толькi падрасталi, зараз забiралi ў маскалi, на царску службу; i зноў Таклюся-сухотнiца аставалася адна на гаспадарцы i павiнна была ўсюды сама паспяваць: i ў дома, i ў полi, i на агародзе. Цяжка доля, але што зрабiць? Паплача кабета, патужыць, пажалiцца людзям на сваю нядолю i зноў бярэцца за работу - iдзе жаць, грабiць сена або малацiць.

Кожын чалавек, якое б нi было цяжкае i цёмнае яго жыццё, заўсягды можа знайсцi ў iм дзеля сябе нешта такое, што хоць на адну хвiлiну асвецiць i сагрэе яго сэрца. Быў гэты божы дар i ў Таклюсi: яна надта любiла лес, сiне неба i ўсю красу божага свету. Вясной, як толькi што распусцяцца дрэвы, яна выйдзе сабе з сваёй хаты, абапрэцца каля варот на плетнiк i доўга-доўга любуецца маладым, адно што распусцiўшымся ляском, што расце за сялом, недалёчка ад сялiбы, або з вялiкiм напружаннем слухае спевы салаўя цi кукаванне зязюлькi. Стаiць Таклюся зачаравана красой маладой вясны, стаiць, не шавелiцца, як прыкаваная, i нiяк не хочацца ёй адарваць вачэй ад маладога зялёненькага лясочка i iсцi ў курную цёмную хату... Iншы раз гэта любаванне веснавымi чарамi вызывае ў Таклюсi смутак i канчаецца слязамi. Глядзiць сухотнiца на зялёны лес, на сiняе неба i аблiваецца горкiмi слязамi.

- Чаго ты, Таклюська, плачаш? - пытаюцца ў яе суседкi.

- Ой, жоначкi, не магу вытрываць, ад цяжкага жалю сэрца рвецца на кускi... Глядзiце, колькi на свеце ёсць красы, радасцi, ласкi i iншых божых дароў, а людзi спавiты жалем, як поле туманам увосень, замучаны горам, цяжкаю бядою ды розным здзiрствам... Гаспадар мой замучаны ўмiрае: вунь Макрына, Кароцькава дзяўчынка, ляжыць колькi лет хворая, без ног; у дзеда Якуба стараста прадаў апошнiх авечак за няўплату падатку... Куды нi ўзглянеш - усюды плач, слёзы, крыўда, знiшчэнне. Людзi, як ваўкi, душаць адзiн другога. Дужэйшы, каб мог, гатоў слабейшага ўтапiць у лыжцы вады...

- Божа мой! дзе ж праўда, любоў, ласка i радасць... - I зноў запаўшыя вочы Таклюсi напаўняюцца горкiмi слязамi...

Сама Таклюся не адукавана, - не ўмее нi чытаць, нi пiсаць, але ў другiх людзях адукаванне надта высока цэнiць i з усiх сiл стараецца, каб сваiх дзетак давесцi да розуму i зрабiць iх пiсьменнымi. Як адно што падрасце каторы яе хлопчык, яна на апошнi грош справiць яму лапцiкi, пашые сярмяжку i пашле да школкi з наказам:

- Глядзi ж, сынок, слухай там настаўнiка i добра вучыся, ды будзь асцярожны, каб чым не прашкапiцца.

Апрыч таго, яна вельмi любiць слухаць чытанне i часта вечарамi загадвае сваiм хлопчыкам уголас чытаць ёй розныя гiсторыi.

- Пачытай мне, сынку, трошкi, бо надта мяне нуда апанавала можа, крышку развеюцца мае чорныя думкi...

Адзiн хлопчык, запалiўшы лучыну, свецiць, а другi бярэ кнiжку i пачынае чытаць... Таклюся прадзе кудзелю i слухае. Але каб добра чуць, што хлопчык чытае, ёй трэба надта моцна напрагаць слух, бо енк i стогны хворага гаспадара, лежачага на печы, ды завыванне на дварэ мяцелiцы перасiльваюць i глушаць слабы голас чытача.

Вот кончыў хлопчык чытанне, звярнуў кнiжку i зацiх. Таклюся i кажа:

- Здаецца я вельмi добра слухала, як ты, сынку, чытаў, а зразумець усяго нiяк не змагу: у гэтым тваiм чытаннi ёсць многа чаго цёмнага...

- Ты не сцiкавiла ўсяго, - адказвае сын, - бо гэта кнiжка расейская...

- Скажы ж ты мне, сынок, - дапытваецца далей мацi, - цi не растлумачваў вам у школцы настаўнiк або бацюшка, чаму гэта нiдзе няма кнiжак, надрукаваных нашай мовай, той, што вось мы гаворым з табою?..

- Яны кажуць, што наша мова мужыцкая: яе трэба забываць; у школцы нам не пазваляюць гаварыць па-нашаму. Калiсь я перад вучыцелем абмылiўся i ў расказе замест "кусок" сказаў па-нашаму "кавалак". Настаўнiк стаў кпiць з мяне i назваў "лапцем". Хлопцы доўга смяялiся...

- Божа наш! - дзiвуецца сухотнiца, - у касцёле гавораць па-польску i яшчэ па-нейкаму; у школцы ды ў валасным праўленнi - па-расейску, - а чаму ж гэта нiдзе не гавораць па-нашаму?.. Якiя ж мы няшчасныя; нам няможна нават малiцца па-свойму; мы павiнны забываць сваю родную мову... Дзе ж гэта праўда?..

Больш у гэты вечар нiчога не гаварылi. Патушылi лучынку i ляглi спаць. На дварэ, пад вокнамi, усю ноч круцiлася i выла, як адурэўшая, мяцелiца, а на печы цяжка стагнаў хворы гаспадар.

У гэту ноч Таклюсе снiўся вельмi цяжкi i страшны сон. Ёй паказалася, што каваль Пранук перавярнуўся ў чорта, вырас ад зямлi да самага неба i ў сваiх вялiзных ручышчах дзяржыць вялiзныя абцугi, нагрэтыя ў гарне да чырвацення. Лапамi гэтых абцугоў каваль абшчамiў цэлую грамаду людзей i душыць iх, прыпякаючы так, што аж цела ў небаракаў шыпiць i збягаецца ў пузыры... Тут Таклюся надта спалохалася i раскрыла вочы.