Алесь Адамовіч - Хатынская аповесць

— Гэй, памажы таму, не бачыш! — гукнулі да мяне.

Няўстойліва трымаючыся за нізенькі корч, я падаў ствол вінтоўкі, крануў ім варухлівыя пальцы. Яны адразу кінуліся да маёй вінтоўкі: я ледзь не адхапіў. А ён ужо ўсім цяжарам павіс, сцягваючы i мяне з хісткай купіны.

Была б гэта палка, а не вінтоўка, я ўжо выпусціў бы яе з рук. А тут мы нібы змагаемся за вінтоўку, вырываем адзін у другога. Я падцягнуў да сябе аплеценую багавіннем, цінай галаву, дрыготкія плечы, рукі майго ворага, ён схапіўся за корч, за мяне — прагна, спалохана, слепа. Я ўжо адпіхваю яго, адрываю ад сябе, крычу раз'юшана:

— Ну што, так i будзеш? Пайшоў, гадзіна!

Гразь сплыла з голенай галавы, i ўжо бачны вочы — блізкія, шалёныя ад перажытага жаху. I нібы пазналі мяне.

I тады я рвануў вінтоўку ўбок, клацнуў затворам, але не ўтрымаўся i сам схапіўся за яго плячо. Схапіўся i, зверху гледзячы ў жоўтыя ад далёкага зарава вочы, крычу:

— Ты, фашыст, глядзіш, вылазіш, гадзіна, жыць, так, жыць?!

Я выкрыкваю яму прысуд i не магу прабіцца скрозь бяссэнсава спалоханы позірк старога з запэцканай галавой: перада мной гэтыя вочы, а мне трэба, калі мы ўжо так блізка i зараз я заб'ю яго, я хачу ўбачыць таго, хто стаяў каля машыны, сядзеў у машыне…

Ён, мусіць, зразумеўшы, што гэта смерць яго крычыць, ірвануўся ўбок i зноў праваліўся, па пояс. Я кінуўся за ім, проста на яго кінуўся. Цяпер я штурхаю, ганю яго, выціраючы свае балючыя вочы, іменна яго ганю, i ён ведае, што гэта я, што я ёсць, што я ўвесь час іду следам. Ён блізарука азіраецца, нібы шукае мяне. Зараз ён ведае, хто яго гаспадар, яго жыцця i смерці гаспадар, i гэта неяк дзіўна на яго падзейнічала: ён яшчэ больш старанна, ужо нібы спецыяльна для мяне, ратуе ад балота сваё жыццё…

Нарэшце мы выбраліся на залітыя вадой узбалоткавыя лугі. Імжыць ранішні дождж на нашы разгарачаныя твары, распараныя шыі, рукі.

Спрабуем, не здымаючы ботаў, выліць з ix жоўтую ваду. Збоку гэта выглядала б, як дзіўная ранішняя зарадка: вялізны натоўп змучаных людзей сярод мокрага лугу, i кожны, хапаючыся за суседа, па-птушынаму падкурчвае назад нагу або выпроствае яе перад сабой. Тыя, у каго не боты, а сырамятныя пасталы ці, яшчэ лепш, лазовыя лапці, стомлена расхвальваюць свой абутак, у якім нічога не затрымліваецца — ты i абуты i босы адначасова. Налятай мяняцца! Але ахвочых мяняцца з імі i нават падтрымаць стомленую балбатню не знаходзіцца.

Чалавек з трыста стаяць сярод лугу ў неглыбокай вадзе, безнадзейна мокрыя, выматаныя, трымаюць насілкі.

Пазіраючы адзін на другога, як на свой адбітак, змываюць бруд з адзення, з твараў, палошчуць у вадзе кепкі, пілоткі. Спрабуюць сцерці чарнату з твараў параненых, калі тыя не могуць самі.

I карнікі мыюцца, нерашуча, моўчкі.

На вадзе, вялізнымі зялёнымі шарамі — кусты лазняку, падобнага на копы сена, хоць сядай на ix! I пакуль наперадзе нейкая затрымка, многія спрабуюць адпачыць, сесці, а не выходзіць, дык легчы — жыватом або спіной, пластом. Ужо смех чуецца, стомлены, невясёлы.

Карнікаў мы сабралі да аднаго вялікага лазовага куста, i яны таксама прытуліліся да яго, хісткага, пругкага. Ужо не як ноччу, а як раніцай, бачацца твары, а гэта зусім іншае. Раніца пасля цяжкай ночы падкрэслівае ў любым чалавеку стомленасць, але таксама i палёгку, што гэта скончылася, прамінула. Карнікі мыюцца ўжо смялей, старанней, было б чым — зубы чысцілі б: адной рукой, далонню зачэрпне ваду, яшчэ раз i яшчэ раз, i ўсё гэта нібы не так сабе. Яны рыхтуюцца жыць яшчэ адзін дзень — i быццам бы асцярожна пытаюцца ў тых, што стаяць са зброяй насупраць, ці пераконваюць ix…

Мой вораг акуратна абмывае галаву, зноў гладкую i заплямленую, як дрэнна пафарбаванае велікоднае яйка: блізарукія вочы яго некага шукаюць — усё здаецца, што мяне. I быццам бы з надзеяй нейкай. Сярод агульнай безаблічнай нянавісці ён учуў асабістую, маю, няхай таксама нянавісць, але за якой пэўны чалавек. Замест таго, каб баяцца мяне яшчэ мацней, ён — на табе! — шукае мяне! Усё-ткі ў яго тут знаёмыя! Я не дазваляю яго бездапаможна плаваючым вачам зачапіцца за мой твар, прапускаю міма, не прызнаючы. Не хапала, каб я i сапраўды саромеўся вось так сурова, бязлітасна стаяць перад ім, брудным i рахманым! Не шукай, не знойдзеш, не дачакаешся!..

Сярод «не немцаў» , якія трымаюцца падкрэслена асобна, найбольш вылучаецца кадыкасты перакладчык. I не толькі рост яго спыняе ўвагу, але i выраз нейкай заўсёднай бяссэнсавай хітрасці на твары. Ён згубіў сваю фуражку з доўгім брылём, што адрознівала яго ад немцаў, i гэта яго вельмі непакоіць, быў нават момант, калі ён зняў фуражку з галавы ў земляка-суседа, нібы для таго, каб пагрэць галаву, але той спахапіўся i забраў назад. Перакладчык усё спрабуе з намі гаварыць: