Mixail Bulgakov - Usta va Margarita

Hozir esa Varenuxa kontramarka so‘rayverib holi-joniga qo‘ymayotgan odamlardan qochib bu yerga berkinib olgan edi. Bunday hollar teatrda yangi pro-gramma boshlangan paytlarda ayniqsa ko‘proq avj olardi. Bugun esa xuddi o‘shanaqangi kun edi.

Telefon jiringlashi bilan u tez trubkani olib, yolg‘on gapira boshlardi:

— Kim? Varenuxami? U yo‘q. Teatrdan chiqib ketdi.

— Iltimos, Lixodeevga yana telefon qilib ko‘r, — derdi Rimskiy xunob bo‘lib.

— Axir yo‘q u uyida. Karpovni yuboruvdim. Kvartirada hech kim yo‘q, deb keldi.

— Bu qanaqa bema’nigarchilik o‘zi, — g‘ijinib derdi Rimskiy, hisoblash mashinasini shaqillatib ishlatarkan.

Shu payt eshik ochilib, hozirgina chop qilingan qo‘shimcha afishalarni bir quchoq qilib ko‘tarib kapeldiner kirdi. Yashil qog‘ozga yirik-yirik qizil harflar bilan quyidagi so‘zlar yozilgan edi:

Bugun va har kuni Varete teatrida programmadan tashqari professor Voland sehrgarlik seanslari ko‘rsatadi va fosh etadi Varenuxa afitani maket ustiga yoyib uzoqdan turib uni tomosha qildi va kapeldinerga, darhol hammasini yopishtirgani yuboring, deb buyurdi.

— Yaxshi afisha, darrov ko‘zga tashlanadi, — dedi u kapeldiner orqasidan.

— Lekin menga hech ham yoqmayapti bu maynavozchilik, — deb to‘ng‘illadi Rimskiy muguz gardishli ko‘zoynagi orqali afishaga o‘qrayib qararkan. — Keyin, umuman, uni sahnaga qo‘yishga kim ruxsat berdi o‘zi, hayronman!

— Yo‘q, Grigoriy Danilovich, aksincha, bu nihoyatda nozik narsa. Buning eng qiziq mohiyati — sehrni fosh qilish payti.

— Bilmadim, bilmadim, menimcha, uyda hech qanday mohiyat yo‘q, doim shunaqa tuturiqsiz narsalarni topib yuradi u! Hech bo‘lmasa, ko‘rsatmadiyam o‘sha sehrga-rini. Sen o‘zing uni ko‘rdingmi? Qay go‘rdan topdi o‘zi uni, jin ursin!

Ma’lum bo‘lishicha, Varenuxa ham Rimskiyga o‘xshab, sehrgarni ko‘rmagan ekan. Kecha Styopa moliya direktorining oldiga, qo‘lida shartnomaning xomaki nusxasi bilan (Rimskiyning ta’biricha, «o‘pkasini qo‘ltiqlab») yugurib kelipti-yu, darhol oqqa ko‘chirib, pul berishini buyuripti. Sehrgar esa pulni oliptiyu g‘oyib bo‘lipti, uni Styopadan boshqa hech kim ko‘rmaptiyam.

Rimskiy yonidan soatini olib qaradi, ikkidan besh minut o‘tganini ko‘rdiyu fig‘oni falak bo‘ldi. Axir bu nima degan gap! Lixodeev taxminan soat o‘n birlarda telefon qilib, yarim soatda yetib boraman, degan edi. Lekin u teatrgayam kelgani yo‘q, uyidayam yo‘q!

— Axir mening ishlarim to‘xtab qoldi! — derdi g‘ijinib Rimskiy, imzo chekilmagan bir to‘p qog‘ozga barmog‘i bilan niqtarkan.

— Tag‘in uniyam, Berliozga o‘xshab tramvay bosib ketgan bo‘lsa-ya? — derdi Varenuxa, telefon trubkasini qulog‘iga tutib turarkan, vaholanki trubkadan paqqos uzun-uzun umidsizlik signali eshitilib turardi.

— Koshkiydi… — eshitilar-eshitilmas g‘ijinib dedi Rimskiy.

Xuddi shu mahal kabinetga formali kamzul, furajka, qora yubka va oyog‘iga tapochka kiygan bir ayol kirib keldi. U kamariga osilgan kichkina sumkasidan chorburchak oq qog‘oz bilan daftar oldi-da, so‘radi:

— Varete shu yermi? Sizlarga o‘ta shoshilinch telegramma. Ko‘l qo‘ying.

Varenuxa ayolning daftariga qandaydir aji-buji imzo chekdi, ayol chiqib ketib, eshik yopilgandan keyingina u chorburchak qog‘ozni ochdi.

U telegrammani o‘qib chiqib, hayratdan ko‘zlari pir-pir ucha boshladi-yu, uni Rimskiyga uzatdi.

Telegrammada quyidagi so‘zlar yozilgan edi: «Yaltadan Moskvaga. Varete. Bugun o‘n biru o‘ttizda jinoiy qidiruv bo‘limiga tungi ko‘ylak, shim kiygan sarpoychan, qo‘ng‘ir soch bir telba kelib, o‘zini Varete direktori Lixodeev deb tanitdi. Direktor Lixodeevning qaerdaligi haqida Yalta jinoiy qidiruv bo‘limiga shoshilinch telegramma yuboring».

— Ana xolos, pishdi gilos! — deb yubordi Rimskiy va ilova qilib dedi: — Endi shu yetmay turuvdi!

— Soxta Dmitriy, — dedi Varenuxa va tslefon trubkasini olib gapira boshladi: — Telegrafmi? Varete hisobidan. O‘ta shoshilinch telegramma… Eshityapsizmi?.. «Yalta, jinoiy qidiruv bo‘limi… Direktor Lixodeev Moskvada. Moliya direktori Rimskiy»…

Shundan keyin Varenuxa Yaltadan olingan ma’lumotga qaramay, yana Styopapi telefon orqali hamma-hamma yerdan axtara boshladi, ammo turgan gapki, uni hech yerdan topmadi. Varenuxa qo‘lidan telefon trubkasini qo‘ymagancha, yana qaerga qo‘ng‘iroq qilsam ekan deb bosh qotirib turgan edi, yana boya birinchi telegrammani olib kelgan ayol kirib kelib, Varenuxaga yangi konvertcha tutqazdi.

Varenuxa uni shosha-pisha ochdi-yu, o‘qib chiqib hushtak chalib yubordi.

— Yana nima balo? — so‘radi Rimskiy asabdan bir sapchib tushib.

Varenuxa telegrammani indamay moliya direktoriga uzatdi, u quyidagi so‘zlarni o‘qidi: «Ishonishingizni o‘tinib so‘rayman. Volandning gipnozi bilan Yaltaga tashlandim. Jinoiy qidiruv bo‘limiga shaxsiyatimni tasdiqlovchi shoshilinch telegramma yuboring. Lixodeev».

Rimskiy bilan Varenuxa boshlari bir-biriga tekkuday bo‘lib, telegrammani qaytadan o‘qiy boshlashdi, o‘qib chiqib, churq etmay bir-birlariga tikilib qolishdi.

— Grajdanlar! — dedi ayol achchig‘i chiqib. — Oldin imzo cheking, keyin, xohlaganingizcha dim o‘ynayvering! Axir men shoshilinch telegrammalar tarqataman.

Varenuxa ko‘zini telegrammadan uzmasdi, daftarga qing‘ir-qiyshiq qilib imzo chekdi, ayol ham chiqib ketdi.

— Axir sen u bilan telefonda soat o‘n birlarda gaplashganmiding? — dedi administrator mutlaqo hayratlanib.

— G‘irt maynavozchilik bu! — deb baqirib yubordi Rimskiy. — Gaplashdimmi, gaplashmadimmi, baribir, u hozir Yaltada bo‘lishi mumkin emas! Voajab!

— U mast… — dedi Varenuxa.

— Kim mast? — so‘radi Rimskiy, so‘ng yana ikkov-lari bir-birlariga tikilib qolishdi.

Yaltadan telegramma yuborgan biron qallob yoki telba odam bo‘lishi mumkin — bunga hech shubha yo‘q edi; lekin boshqa narsa boshni qotirayotgan edi: o‘sha yaltalik firibgar, kuni kecha Moskvaga kelgan Volandni qaerdan tanirkin? Shuningdek, u bilan Lixodeev o‘rtasidagi munosabatni qayoqdan bila qoldiykin?

— «Gipnoz bilan…» — deb takrorladi Varenuxa telegrammadagi so‘zlarni, — lekin u qayoqdan bilarkin Volandni? — U ko‘zlarini pirpiratib turib birdan qat’iyat bilan chinqirib yubordi: — E yo‘q, g‘irt safsata bu! Ishonmayman, ishonmayman!

— Qaerda turipti o‘zi o‘sha la’nati Voland? — so‘radi Rimskiy.

Varenuxa darhol inturist byurosiga qo‘ng‘iroq qildi va shu zahoti, Volandning Lixodeev kvartirasida joylashganligini xabar qilib, Rimskiyning og‘zini ochirib qo‘ydi. Shundan keyin u Lixodeev kvartirasiga qo‘ng‘iroq qilib, trubkadan eshitilayotgan uzun-uzun signalga uzoq vaqt quloq solib turdi. Qaerdadir juda olisda og‘ir qo‘shiq ijro etayotgan mungli bir ovoz telefon signaliga omixta bo‘lib eshitilardi, shunda Varenuxa, telefon tarmog‘iga radio ulanib qolipti, deb ko‘nglidan o‘tkazdi…

— Hech kim javob bermayapti, — dedi Varenuxa trubkani ilarkan, — balki qo‘ng‘iroq qilsammikan…

U gapni tugatolmadi. Ostonada yana o‘sha ayol paydo bo‘ldi va ikkovlari: Rimskiy ham, Varenuxa ham ayolga peshvoz turishdi, u esa sumkachasidan, bu gal oq emas, qandaydir odmirang qog‘oz oldi.

— Bunisi endi juda qiyomat bo‘ldi, — dedi Varenuxa g‘ijinib, shosha-pisha xonadan chiqib ketayotgan ayolning orqasidan kuzatib qolarkan. Birinchi navbatda qog‘oz Rimskiyga tegdi.

Fotoqog‘ozga surati tushirilgan qora harflar bilan yozilgan quyidagi xatni aniq o‘qisa bo‘lardi:

«Mening dastxatim, imzoim kimligimni isbot-laydi. Imzoimni tasdiqlab shoshilinch telegramma yuboring, Voland orqasidan maxfiy kuzatuv olib boring. Lixodeev».

Varenuxa teatrlardagi yigirma yillik faoliyati paytida ko‘p g‘aroyib voqealarning shohidi bo‘lgan edi, lekin hozir aql-zakovatidan judo bo‘layotganday his qildi o‘zini, shunga ko‘ra quyidagi odmigina va o‘ta bema’ni jumladan o‘zga hech nima deya olmadi: