Mixail Bulgakov - Usta va Margarita

— Uch ming bir yuz o‘n bir kishi, — deb luqma tashladi kimdir burchakdan.

— Aia, ko‘rdinglarmi, — davom etdi Shturman, — iloj qancha? Tabiiyki, dala hovlilarni oramizda eng iste’dodli bo‘lganlar olgan…

— Generallar! — dangal aralashdi bu g‘iybatga stsenarist Gluxaryov.

Beskudnikov yasama esnab, xonadan chiqdi.

— Pereliginoda bir o‘zi besh xonali uyni egallagan, — dedi uning orqasidan Gluxaryov.

— Lavrovich bo‘lsa, bir o‘zi olti xonali uyda turipti, — chirqilladi Deniskin. — Yemakxonasining devorlari eman yog‘och bilan sirlangan!

— E, nimalarni gapiryapsiz o‘zi, — to‘ng‘illadi Lbabkov, — soat o‘n bir yarim bo‘ldi.

G‘ala-g‘ovur ko‘tarildi, isyonga o‘xshash narsa boshlanayotgan edi. O‘sha la’nati Pereliginoga telefon qilishdi, Lavrovichning daryo bo‘yiga ketganini eshitib, ta’blari tirriq bo‘ldi. Keyin tavakkal qilib, qo‘shimcha 930 nomer orqali nafis adabiyot komissiyasiga qo‘ng‘iroq qilishdi, turgan gapki, hech kim trubkani olmadi.

— O‘zi qo‘ng‘iroq qilsa bo‘lardi-ku! — deb chinqirishdi Deniskin, Gluxaryov va Kvant.

Lekin ular bekorga jig‘ibiyron bo‘lishardi: Mixail Aleksandrovich hech yoqqa telefon qila olmasdi. Chunki yaqinginada Mixail Aleksandrovich bo‘lgan shaxs endi Griboedovdan ancha uzoqda, ming shamlik lampalar bilan yoritilgan ulkan bir zalda, ustiga rux tunuka qoplangan uchta stolda bo‘lak-bo‘lak bo‘lib yotardi.

Birinchi stolda — qo‘li singan, ko‘krak qafasi majaqlangan, hammayog‘ida qon qotib qolgan yalang‘och jasad, ikkinchi stolda — old tishlari sinib, og‘zi o‘pirilgan, ochiq qolgan nursiz ko‘zlari chiroqlarning o‘itkir shu’lasiga mutlaqo parvo qilmay baqraygan kalla, uchinchi stolda esa bir to‘p bo‘lib g‘ijmaloq uva-dalar yotardi.

Boshsiz jasad tepasida sud meditsinasi professori, patologoanatom bilan uning prozektori, tergov organi vakillari va Mixail Aleksandrovich Berliozning MASSOLIT bo‘yicha muovini — adabiyotshunos Jeddibinlar (uni telefon orqali bemor xotini qoshidan chaqirtirishgan edi) to‘planishgan edi.

Jeddibinni olgani borgan mashinada tergov vakillari o‘tirishardi, ularning hammasi birinchi navbatda marhumning kvartirasiga borishdi (vaqt yarim kechaga yaqinlashib qolgan edi), u yerda marhumning qog‘ozlari surg‘uchlandi, shundan keyin hammalari o‘likxonaga jo‘nadilar.

Mana endi ular murda tepasida turib, qanday qilinsa ma’qulroq bo‘larkin: uzilgan boshni tanaga tikib qo‘ysakmikin yo marhumning jasadini to iyagigacha qora mato bilan yopib (boshinigina ochiq qoldirib), Griboedov zaliga qo‘ysakmikin, deb maslahatlashishardi.

Ha, Mixail Aleksandrovich haqiqatan ham hech qayoqqa qo‘ng‘iroq qila olmas edi, binobarin, Deniskin, Gluxaryovu Kvantu Beskudnikovlar bekorga jig‘ibiyron bo‘lib kabinetni boshlariga ko‘tarishgan edi. Bu o‘n ikkita adabiyotchining hammasi rosa yarim kechada pastga, restoranga tushishdi. Bu yerda ular yana Mixail Aleksandrovichni ranj bilan tilga olishdi: turgan gapki, peshayvondagi stollarning hammasi endi band edi, oqibat ular g‘oyat muhtasham, ammo nihoyatda dim zalda ovqatlanishga majbur bo‘lishdi.

Rosa yarim kechada birinchi zalda nimadir birdan gumburlab, jaranglab, sochilib ketganday bo‘ldi. Shu zahoti chiyildoq erkak ovozi muzikaga jo‘r bo‘lib: Alliluyya!» — deb jon-jahdi bilan chinqirib kuy-lay boshladi. Dovrug‘i ketgan Griboedov jazi ish boshlagan edi. Terlagan chehralar go‘e yorishib ketganday, go‘yo shiftdagi ot tasvirlariga jon kirganday, chiroqlarning shu’lasi kuchayganday bo‘ldi, shunda ikkala zaldagi, undan so‘ng peshayvondagi xo‘randalarning birdan jazavasi tutib, raqsga tusha boshladilar.

Gluxaryov shoira Tamara Polumesyats bilan tantsa qila boshladi, Kvant raqsga tushdi, romannavis Jukolov sariq ko‘ylak kiygan bir kino artistka bilan tantsaga tushdi. Dragunskiy ham, Cherdakchi ham, gumbazday keladigan adiba Shturman Jorjni quchib olgan jikkak Deniskin ham tantsa tushishdi, oq bo‘z shim kiygan noma’lum bir shaxs mahkam quchib olgan go‘zal me’mor ayol Semeykina-Gall ham tantsa tushardi. «Kunda-shunda» xo‘randalar ham, taklif etilgan mehmonlar ham, moskvaliklaru chetdan kelganlar ham raqs tusha boshlashdi: kronshtadtlik yozuvchi Iogann, G‘ostovdan kelgan, butun yuziga qip-qizil temiratki toshgan qandaydir (rejissyor bo‘lsa kerak) Vitya Kuftik degan shaxs, MASSOLITda poeziya bo‘limining eng mashhur namoyandalari, ya’ni Pavianov, Bogoxulskiy, Sladkiy, Shpichkin va Adelfina Buzdyaklar ham raqs tushishardi, sochlarini boks fasoni bo‘yicha oldirgan, yelkalariga modaga moslashib paxta qo‘ydirgan kasbi noma’lum yoshlar ham raqs tushishardi.

Qora terga botgan ofitsiantlar boshlari uzra pivo to‘ldirilgan krujkalarni ko‘tarib o‘tarkanlar, nafrat aralash hirqiroq ovoz bilan qichqirishardi: «Uzr, grajdanin!» Chiyildoq xonanda eidi kuylamas, «Alliluyya!» — deb uv tortardi. Jazdagi mis zillarning gumburi idish-tovoqlarning shaqir-shuqurini xam bosib ketgandi….

Shu asnoda birdan bir stol uzra: «Berlioz!» — degan sado parvoz etdi. Birdan, allakimdan qattiq musht yegandek, jaz shalvirab, so‘ng gung bo‘lib qoldi. «Nima, nima, nima bo‘pti, nima?!!» «Berlioz!!!» Odamlar o‘rinlaridan turib ketishdi, baqiriq-chaqiriqlar yangradi… Mixail Aleksandrovich haqidagi shumxabar hammani og‘ir qayg‘uga solib qo‘ygandi. Kimdir kuyib-pishib, hoziroq, shu yerning o‘zida kollektiv nomidan qandaydir telegramma yozib, zudlik bilap jo‘natish kerak, deb chinqirardi. Lekin qanaqa telegramma, qayoqqa yuborish kerak, degan savol tug‘iladi. Uni yuborishdan nima foyda? Darhaqiqat, uni qayoqqa yuborish kerak? Undan keyin, telegramma qanday mazmunda bo‘lmasin, majaqlangan ensasi hozir projektorning rezina qo‘lqop kiygan qo‘li ostida ezg‘ilinayotgan, bo‘ynini esa professor igna bilan teshib tikayotgan jasad uchun uning nima hojati bor deysiz? U halok bo‘lgan, endi hech qanday telegramma kerak emas unga. U adoyi tamom bo‘ldi, telegrafni band qilmaylik.

Ha, halok bo‘ldi u, halok bo‘ldi… Lekin bizlar tirikmiz-ku.

Xa og‘ir qayg‘u xuddi ulkan to‘lqin kabi toshgan edi, ancha vaqtgacha ko‘pirib turgan bu to‘lqin oxiri pasaya boshladi va endi ayrimlar o‘z stoliga — avvaliga o‘g‘rincha, keyin oshkora — qayta boshlashdi, araq ichib, gazak qilishdi. Darhaqiqat, devolyay usulida tayyorlangan tovuq kotletlarini qoldirsa uvol bo‘lmaydimi? Xo‘sh, nima yordamimiz tegadi Mixail Aleksandrovichga? Och qolganimizmi? Axir, bizlar tirikmiz-ku!

Turgan gap, royalning qopqog‘ini qulflab qo‘yishdi, bir nechta jurnalist ta’ziyanoma yozgani o‘z redaktsiyasiga jo‘nab ketdi. Jeldibinning o‘likxonadan kelganini xabar qilishdi. U marhumning ikkinchi qavatdagi kabinetida o‘tirganmish. Bir zumda Berliozning o‘rniga shuni qo‘yishadi, degan ovoza tarqaldi. Jeldibin o‘n ikkita pravlenie a’zosining hammasini restorandan chaqirtirib oldi, so‘ng Berliozning kabinetida shoshilinch ravishda boshlangan majlisda Griboedovning ustunli zalini motam marosimiga hozirlash, marosimning boshlanish payti va shu ko‘ngilsiz voqeaga daxldor bo‘lgan boshqa zaruriy masalalar haqida muhokama yurita boshlashdi.

Restoranning yana odatdagi tungi hayoti boshlanib ketdi, bu hayot to restoran yopilguncha, ya’ni tonggi soat to‘rtgacha davom etishi mumkin edi, agar xo‘randalarni Berliozning halokati haqidagi xabardan ham ko‘proq hayratga solgan mutlaqo kutilmagan antiqa bir voqea yuz bermaganda. Birinchi bo‘lib Griboedov uyining darvozasi oldida yo‘lovchilarni kutib turgan izvoshchilar bezovta bo‘la boshlashdi. Ulardan qaysi biriyam o‘rindiqdan turib, qichqirib yubordi:

— Ye tavba! Anavini qaranglar!

Shu payt cho‘yan panjara oldida qayokdandir paydo bo‘lgan olov «milt» etib yonib, peshayvon tomon yaqinlasha boshladi. Stollar atrofida o‘tirgan xo‘randalar o‘rinlaridan turib, o‘sha tomonga tikilib qaray boshlashdi va o‘sha miltillagan olov bilan birga oppoq bir sharpaning ham restoran tomonga yaqinlashayotganini ko‘rishdi. U shundoqqina gul so‘risi tagiga kelganda xo‘randalarning bari qo‘llarida vilkalarga ilingan sterlyad balig‘i bilan ko‘zlarini baqraytirgancha o‘tirgan o‘rinlarida serrayib qoldilar. Shu mahal papiros chekish maqsadida restoran garderobxonasidan hovliga chiqqan eshikog‘asi papirosni tovoni bilan ezg‘iladi-yu, sharpaning restoranga kirishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun u tomon yura boshladi, lekin keyin, negadir, bu ahdidan qaytib, taqqa to‘xtab qoldida, ovsarona tirjaydi.