Mixail Bulgakov - Usta va Margarita

Varenuxaga kelsak, u barcha teatr ma’murlari orasida ham o‘zining benihoya hozirjavobligi va seriltifotligi bilan ko‘pchilik teatr shaydolarining mehrini qozongan edi. Masalan, kontramarka so‘rab keladiganlar uni faqat valine’matim deb chaqirardilar. Varetega kim qay mahal telefon qilmasin, hamisha trubkadan: «Qulog‘im sizda», — degan muloyim va hazin ovozni eshitardi. Varenuxani chaqirib bersangiz, deb iltimos qilinadigan bo‘lsa, yana o‘sha ovoz shosha-pisha: «Xizmatingizga tayerman», — deb javob qilardi. Lekin Ivan Savelevich o‘zining bu xushmuomalaligidai ko‘p azob chekardiyam.

Styopa Lixodeevga ham endi Vareteda o‘tirib telefon qilish nasib bo‘lmaydi. Uni, sakkiz kun shifoxoada yotib chiqqanidan so‘ng, darhol Rostovga jo‘natishdi, u yerda unga katta bir gastronomning mudiri lavozimini berishdi. Ovozalarga qaraganda, u portveyn ichishni tashlab, hozir faqat qarag‘ay gul-kurtagi solinga araq icharmish, buning natijasida, juda sog‘lom bo‘lib ketganmish. Yana u qizlardan o‘zini olib qochadigan va kamgap bo‘lib qolipti.

Stepan Bogdapovichning Varetedan olinishi garchi Rimskiyning ko‘p yillik shirin orzusi bo‘lsa ham, endi, bu hol yuz berganida, u quvona olmadi. Judayam munkillab chol bo‘lib qolgan, kallasi sarak-sarak qiluvchi bu moliya direktori shifoxonadan chiqib, Kislovodskda dam oldi, u yerdan qaytib kelishi hamono Varetedan bo‘shash haqida ariza berdi. Qizig‘i shundaki, arizasini Varetega uning xotini olib keldi. Grigoriy Danilovichning esa oy shu’lasiga g‘arq bo‘lgan, bir ko‘zi darz deraza darchasidan xuddi rezinkaday cho‘zilib uning pastki ilgagini ochmoqchi bo‘lgan o‘lik qo‘lni ko‘rgan o‘sha binoga endi hatto kunduz kuni ham qadam qo‘yishga yuragi betlamas edi.

Rimskiy Varetedan bo‘shagach, Zamoskvorechedagi bolalar qo‘g‘irchoq teatriga ishga kirdi. Bu teatrda endi unga akustika masalasida muhtaram Arkadiy Apollonovich Sempleyarov bilan uchrashish nasib bo‘lmadi. Chunki uni hash-pash deguncha Bryanskka ko‘chirishib, qo‘ziqorin tayyorlash punktiga mudir etib tayinlashgan edi. Mana, endi moskvaliklar har xil navdagi tuzlangan, sirkalangan qo‘ziqorinlarni mazza qilib iste’mol qilisharkan, bu ko‘chirishdan benihoya mamnun bo‘lmoqdalar. O‘tgan ishga salavot-u, lekin ochig‘ini aytadigan bo‘lsak, Arkadiy Apollonovichning akustika bobidagi faoliyatida hech ishi o‘ngidan kelmagan, uni yaxshilash uchun qilgan barcha xatti-haratlari zoe ketgan edi.

Teatr bilan aloqani uzganlar safiga Arkadiy Apollonovichdan tashqari yana Nikonor Ivanovich Bosoyni ham kiritish mumkin, vaholanki, garchi u, tekin biletga ishqivoz bo‘lsa ham, teatrga aslo daxddorligi yo‘q edi. Hozir Nikonor Ivanovich nainki bironta teatrga (xoh u pulli bo‘lsin, xoh tekin) boradi, hattoki hamsuhbatlar davrasida teatr mavzuida gap ochilgudek bo‘lsa, rangi quv o‘chib ketadigan bo‘lib qolgan. U nafaqat teatrni, shuningdek shoir Pushkinni va iste’dodli artist Savva Potapovich Kurolesovni ham jinidan ortiq yomon ko‘rib qolgan edi. Ayniqsa, Kurolesovni shunchalik yomon ko‘rardiki, o‘tgan yili gazetada, uning iste’dodi ayni kamolga yetgan chog‘da dunyodan ko‘z yumgani haqidagi ta’ziyanomani qora ramka ichida o‘qib qolib, Nikolay Ivanovich cho‘g‘dek qizarib ketgan va sal bo‘lmasa o‘zi ham o‘sha Savva Potapovich orqasidan yo‘rg‘a chiqarayozgan edi, keyin u: «Ajab bo‘pti!» — deb baqirib yuborgandi. Bu ham kifoya qilmay, Nikonor Ivanovich o‘sha kuni kechqurun Sadovaya ko‘chasiga yog‘du sochayotgan to‘linoy bilan bir o‘zi ulfatchilik qilib, esidan og‘gungacha ichib g‘irt mast bo‘lgandi, zero taniqli artistning o‘limi qator noxush hodisalarni eslatgan edi unga. Nikonor Iva-novich har qadah ko‘targan sari, o‘zi mushohada qilgan odamlar safi uzaya bordiki, bu mal’un qiyofalar safida Gerardovich Dunchil ham, go‘zal Ida Gerkulanovna ham, urishqoq g‘ozlar egasi mallasoch odam ham, sofdil Nikolay Kanavkin ham bor edi.

Xo‘sh, ana shu odamlarning holi nima kechdi ekan? Ie, salomatliklari kerak! Ularga hech nima bo‘lgani yo‘q, bo‘lishi ham mumkin emas, chunki ular hech qachon hayotda bo‘lgan emas, shuningdek, istarasi issiq konferanse-artist ham, teatrning o‘zi ham, valyutalarni yerto‘laga yashirib chiritib yotgan xola — qurumsoq kampir Poroxovnikova ham, inchunun, olti karnaylaru sulloh oshpazlar ham bo‘lmagan. Bularning hammasini palid Korovyovning ta’siriga uchgan Nikonor Ivanovich tushida ko‘rgan edi. Tushga kirgan shu qiyofalar orasida yagona tirik odam aynan o‘sha artist Savva Potapovich bo‘lib, u ham radioda ko‘p chiqib turganligi sababli Nikonor Ivanovichning xotirasiga singib ketgan va shu bois uning tushiga kirgan edi.

Unda, balki Aloiziy Mogarich ham bo‘lmagandir? E, yo‘q! Bu shaxs nafaqat bo‘lgan, hatto hozir ham yashab turipti, yana aynan Rimskiy iste’fo bergan o‘rin, ya’ni Varete direktori lavozimida ishlab turipti.

U Voland huzurida bo‘lgach, taxminan bir kecha-kunduzdan keyin hushiga kelib, o‘zini Vyatkaga yetay deb qolgan poezdda ko‘rgan va o‘zining negadir esi og‘ib, Moskvadan bosh olib chiqib ketganini, boz ustiga, shim kiyishni unutib, hech keragi bo‘lmagan uy daftarini o‘g‘irlab kelganini fahmlagan. Keyin u juda katta pul evaziga provodnikdan bitta yag‘iri chiqib ketgan eski gaim sotib olib, Vyatkadan orqasiga qaytgan. Lekin, evoh, o‘zi istiqomat qilib turgan uyni topa olmagan. U choldevorpi yong‘in ship-shiydam qilib yalab ketgan edi. Biroq Aloiziy g‘oyat uddaburon odam edi, shunga ko‘ra, ikki haftadan keyin u Bryusov tor ko‘chasida chi-royli bir xonaga joylashib oldi, yana bir pecha oydan keyin esa u, ko‘ribsizki, Rimskiyning kabinetida o‘tiribdi-da. Ilgari Rimskiy Styopaping dastidan qanchalik mashaqqat chekkap bo‘lsa, endi Varenuxa Aloiziyning dastidan shunchalik qiynalib jig‘ibiyron bo‘lardi. Hozir Ivan Savelevich faqat, zora-mora bu Aloiziyni Varetedan olib biron yerga gumdon qilishsa, degan armon bilan yashardi, chupki uning qadrdon yor-do‘stlari davrasida pichirlab aytgan gaplariga qaraganda, «umri bino bo‘lib, Aloiziyga o‘xshagap ablahni hech qachon ko‘rmaganmish va bu mal’un Aloiziyning qo‘lidan har qanaqa badkorlik kelarmish».

Ehtimol ma’mur chindapam g‘arazgo‘y odamdir. Chunki Aloiziyning bironta badkorlikka qo‘l urganini hech kim ko‘rmagan, umuman, u hech qanday ish qilmagan, agar bufetchi Sokovning o‘rniga yangi bir odam tayinlanganini hisobga olmasak. Aidrey Fomich Sokov esa Voland Moskvada paydo bo‘lganidan keyin o‘n oycha vaqt o‘tgach MDUning Birinchi shifoxonasida jigar rakidan vafot etdi.

Ha, oradan bir necha yil o‘tdi va ushbu kitobda haqqoniy tasvirlangan voqealar xiralashib, odamlar xotiridan o‘chib ketdi. Lekin ayrim kishilarning xotirasidan hamon o‘chmagan edi u voqealar.

Xar yili bahorda tantanali to‘linoy oqshomida Patriarx ko‘li bo‘yidagi jo‘ka daraxtlari tagida o‘ttiz-o‘ttiz ikki yoshlarga kirgan bir odam paydo bo‘ladi. Odmigina kiyingan bu mallasoch, ko‘kko‘z odam — tarix va falsafa institutining xodimi professor Ivan Nikolaevich Poniryovdir.

Bu yerga kelib, u har doim bitta skameykaga — o‘sha mash’um oqshomda, hozir hamma unutib yuborgan Berlioz bilan o‘tirgan skameykaga o‘tiradi. Ha, o‘shanda umrining oxirgi daqiqalarini yashayotgan Berliozning ko‘ziga oy pracha-parcha bo‘lib bo‘linayotgandek tuyulgan edi.

Endi esa u bir butun — to‘linoy bo‘lib, kunbotar chog‘da oq, undan keyinroq — betida ajdarvash dog‘ hosil qilgan zarrin tusga kirib sobiq shoir Ivan Nikolaevichning boshi uzra suzar va ayni paytda yuksak samoda bir yerda muallaq qotib turardi.

Ivan Nikolaevichga hamma narsa ayon, u hamma gapdan voqif, hamma narsani tushunadi. U yoshligida badkirdor gipnozchilardan talafot ko‘rganini, shundan keyin davolanib, axiri shifo topganini ham biladi. Lekin shu bilan birga, u ba’zi mushkulotlarni yenga olmasligini ham biladi. Chunonchi, u mana shu bahorgi to‘linoy oqshomi ta’siridan o‘zini ihota qilishga ojizdir. Shu payt yaqinlashib kelishi bilan, bir zamonlar jome tepasidagi besh shamli qandildan balandda muallaq turgan tun yoritg‘ichi to‘lishib oltin rang kasb etadiyu Ivan Nikolaevich bezovta bo‘lib, asabiylashadi, ishtahasi bo‘g‘iladi, uyqusi qochadi va oyning to‘lishishini kuta boshlaydi. To‘linoy oqshomi kelganda esa hech bir kuch uni uyda ushlab qola olmaydi. Kechga yaqin u uyidan chiqib, to‘g‘ri Patriarx ko‘li tomon yo‘l oladi.