Антуан Сент-Экзюпери - Планета людзей

Хто з нас не перажыў гэтых спадзяванняў, з кожнай хвiлiнай усё болей кволых, гэтай цiшы, якая спакваля запаўняе сабой усё на свеце, як фатальная хвароба? Мы спадзявалiся, але час iшоў, неўпрыкметку i звечарэла. I нам стала ясна, што нашы таварышы не вернуцца болей, што яны ўжо спачывалi ў гэтай Паўднёвай Атлантыцы, над якой яны так часта ўзворвалi неба. Сумненняў не было, Мермоз скончыў сваю працу i, як жней, якi, сумленна звязаўшы сноп, засынае на сваёй нiве, — набыў вечны спакой.

Калi таварыш гiне вось гэтак, ягоная смерць выглядае яшчэ адным дзеяннем, натуральным у нашым рамястве, i напачатку ранiць можа нават не так балюча, чым iншая якая смерць. Канечне, ён адышоў ад нас, зведаўшы падступную здраду сваёй пасадачнай пляцоўкi, але мы яшчэ не адчуваем патрэбы ў ягонай прысутнасцi ва ўсёй яе глыбiнi, як можна адчуваць патрэбу ў хлебе.

Мы сапраўды прывыклi падоўгу чакаць сустрэч. Бо яны, таварышы па авiялiнii, параскiданы па ўсiм свеце, ад Парыжа да чылiйскага Сант'яга, як адзiнотныя вартавыя, якiя не маюць магчымасцi перакiнуцца словам. Патрэбен дарожны выпадак, каб дзе-кольвечы звесцi разам раскiданых сябраў вялiкай лётнай сям'i. I вось дзе-небудзь у Касабланцы, цi ў Дакары, цi ў Буэнас-Айрэсе па гадах маўчання зноў за вячэрай узнаўляюцца перарваныя некалi гутаркi, зноў прыгадваецца мiнулае. А там i зноў развiтанне. Мабыць, менавiта пагэтаму зямля i пустынная, i багатая адначасова. Багатая гэтымi свяшчэннымi садамi сяброўства, патаемнымi, цяжка даступнымi, але куды, рана цi позна, прыводзiць нас наша рамяство. Жыццё, можа, i адрывае нас адзiн ад аднаго i не дае нам дужа задумвацца над гэтым, але дзесьцi ўсё-такi ёсць яны, таварышы, хоць дакладна i невядома дзе, маўклiвыя i самотныя, але такiя шчыраверныя! I калi нашы дарогi скрыжоўваюцца, яны з такой бязмежнай радасцю сцiскаюць нас у сваiх абдымках! Канечне, мы прывыклi чакаць…

Але з цягам часу прыходзiць адкрыццё, што светлы смех таго цi iншага таварыша мы ўжо нiколi не пачуем болей, мы спасцiгаем, што той сад забаронены для нас назаўжды. Тады i пачынаецца наша сапраўдная жалоба, не пакутлiвая, а горкая.

Сапраўды, нiшто нiколi не заменiць страчанага таварыша. Нельга наноў стварыць былых сяброў. Нiшто не пераважыць скарбу столькiх агульных успамiнаў, столькiх бядот, перажытых разам, столькiх сварак, прымiрэнняў, парыванняў сэрца. Немагчыма ўзнавiць былую прыхiльнасць. Калi садзiш дуб, дарэмна спадзявацца неўзабаве знайсцi прахалоду ў ягонай засенi.

Гэтак ужо вядзецца ў жыццi. Спачатку мы багацеем, гадамi садзiм дрэвы, але прамiнаюць гады, i час нiшчыць нашы стараннi i выкарчоўвае лес. Таварышы адзiн за адным пазбаўляюць нас прытулку. I з гэтай пары да нашай жалобы прымешваецца цiхi жаль ад таго, што i самi мы старэем.

Вось яны, урокi, дадзеныя нам Мермозам i iншымi таварышамi. Велiч любога рамяства, магчыма, заключаецца перш за ўсё ў тым, што яно яднае людзей: на свеце iснуе толькi адна-адзiная раскоша — раскоша чалавечых повязяў.

Працуючы толькi дзеля аднаго матэрыяльнага дастатку, мы самi сабе будуем турму. Мы замуроўваемся ў адзiноце разам з тленам нашых грошай, якiя не могуць даць анiчога, дзеля чаго варта было б жыць.

Калi я шукаю ў сваёй памяцi тых, хто пакiнуў ува мне глыбокi след, калi я падлiчваю гадзiны, якiя нешта значылi, я, несумненна, знаходжу тое, чаго б не забяспечыла мне анiякае багацце. Нельга купiць дружбу такога чалавека, як Мермоз, дружбу паплечнiка, якога навечна знiтавалi з намi перажытыя сумесна выпрабаваннi.

Нельга купiць за грошы гэтае пачуццё, калi ляцiш праз ноч, у якой гарыць сто тысяч зорак, i на душы бязвоблачна, i некалькi гадзiн ты — усемагутны.

I гэтае адчуванне навiзны свету пасля нялёгкай дарогi, гэтыя дрэвы, кветкi, жанчыны, усмешкi, расквечаныя жыццём, якое вернута нам на свiтаннi, усю гэтую сугучнасць драбнiц, што як узнагарода даюцца нам, нельга купiць за грошы.

Як нельга купiць за грошы i тую перажытую сярод няскораных арабаў ноч, якая цяпер прыходзiць мне на ўспамiн.

На зыходзе дня на ўзбярэжжы Рыо дэ Ора пацярпелi аварыю тры экiпажы французскай авiялiнii. Спачатку быў вымушаны сесцi мой таварыш Рыгель, у якога сапсавалася рулявое кiраванне; другi таварыш, Бурга, прызямлiўся падабраць ягоны экiпаж, але нязначная паломка прыкавала i яго дадолу. Нарэшце каля iх сеў я, але на той час ужо сцямнела. Мы вырашылi выратаваць самалёт Бурга i чакаць свiтання, каб адрамантаваць яго.

За год да гэтага нашы таварышы Гурп i Эрабль, якiя акурат тут пацярпелi аварыю, былi замардаваны няскоранымi арабамi. Мы ведалi, што зараз таксама атрад паўночна-афрыканскай кавалерыi ў трыста ружжаў стаяў лагерам паблiзу Бахадора. Нашы тры прызямленнi, бачныя здалёк, маглi ўсхваляваць iх, i мы прыступiлi да бяссоннай вахты, якая магла аказацца апошняй.