Hienryk Siankievič - Quo Vadis

Kab prapanavać pracu ksiandza P. Tatarynoviča ajčynnamu masavamu čytaču, daviałosia ŭsio ž zrabić translitaracyju teksta. U vyniku sučasnaj moŭnaj palityki łacinka istotna była adsunuta ad masavaha čytača, tamu padobnyja raniejšyja vydanni zachoŭvajucca ciapier chiba jak admiety času i, mabyć, sa spadzievaj, što intelekt adukavanaha biełarusa kali-niebudź vierniecca da svabodnaha vałodannia abodvuma varyjantami hrafičnaha afarmlennia našaje movy.

Treba chiba zaznačyć, što translitaracyja rabiłasia biez interviencyi ŭ stylistyčnuju stychiju pierakładčyka. Adno, što adčuła zmieny, — heta hramatyka, bo łacinka pavodle normaŭ B. Taraškieviča transfarmavałasia ŭ kirylicu nie «taraškievickuju».

Prapanujemaje vydannie rychtavałasia z ulikam bytujučych ciapier normaŭ pravapisu: heta i hrafična nie vyjaŭlenaja miakkasć zyčnych ( nie žyćcio, paćviardžeńnie, a žyccio, pacviardžennie) , i inšaja forma dapasavannia raznastajnych moŭnych marfiem (pa-dobramu, byŭ by zamiest padobramu, byŭby) .

Razam z tym treba zaznačyć, što ŭ biełaruskim tekscie Tatarynoviča niaredka sustrakajucca vidočnyja pałanizmy, rusizmy (evientualna, bystrejšaja, zysk) . Dziela zachavannia stylistyki aŭtara my pakidali ich, ale ŭ vypadkach, kali jon užyvaje pobač z barbaryzmami i słovy istavietna biełaruskija, zachoŭvajučy styl, my rabili ŭščylniennie biełaruskaj stychiji za košt arsienału vyjaŭlenčych srodkaŭ samoha pierakładčyka ( skažam, u bolšasci vypadkaŭ, choć nie ŭva ŭsich , bystrejšaja zamieniena na chutčejšuju) .

Tak što Tatarynovičava praca ŭ hetym vydanni zastałasia pracaj mienavita Tatarynoviča, u jakoj paŭstaje vyrazna admietnaja biełaruskaja moŭnaja stychija. Zrazumieła, možna było b zrabić daskanała biassprečny pierakład, i taki mo jašče zjavicca na biełaruskich knižnych dalahladach, jak zjaŭlalisia pa-biełarusku «Pan Tadevuš» A. Mickieviča (u dvuch poŭnych pierakładach) , «Piesnia pra zubra» M. Husoŭskaha (u troch pierakładach) , «Hamlet» U. Šekspira (u dvuch pierakładach) i h.d. Ale ciapierašni vychad u sviet pracy mienavita hetaj razam z padstavami dla sprečak niasie ŭ sabie i proćmu adkrycciaŭ, cełuju skarbonku moŭnych pierlinaŭ, jakija biez P. Tatarynoviča mahli b prosta zhubicca, zbiedniŭšy naš intelektualny patencyjał.

Skažam, słova charavod , akazvajecca, nie abaviazkova patrabuje zamieny na karahod , bo pa-biełarusku moža abaznačać zusim inšaje paniaccie — kiraŭnik choru, dyryžor. A voś jašče jaskravy prykład: zdavałasia, užo zusim tryvała prapisalisia ŭ biełaruskaj movie, asabliva cieraz presu, takija ŭvarvancy-čužyncy, jak miaduza, vustryca, bachrama. Navat kalkavannie ich adbyvajecca samym barbarskim sposabam — biez istotnych adaptacyjaŭ u našaj movie. P. Tatarynovič ža znachodzić sapraŭdnyja dyjamienty, jakija zusim nie patrabujuć dla biełarusa čužynskich zapazyčanniaŭ: miaduzu jon nazyvaje krasamoŭnym słovam lampryska, dla vustrycy adšukaŭ vyrazny biełaruski adpaviednik astryha , a niapeŭnaja ŭ našaj movie bachrama ŭ jaho pryhoža nazyvajecca frendzlami .

Mova P. Tatarynoviča, niahledziačy na prysutnasć peŭnaj doli varvaryzmaŭ (ci barbaryzmaŭ) , niasie ŭ sabie nie tolki frahmientarnaje adčuvannie istavietnaj biełaruskasci ŭ asobnych udałych słovach, ale i vyjaŭlaje cełuju strukturu, navat sistemu struktur, chaj sabie novuju, tatarynovickuju, ale hłyboka biełaruskuju. Da prykładu, jon nie skaža «zakachany ŭ Kresydu» , robiačy z biełaruskich słovaŭ rasiejskija moŭnyja kanstrukcyi, a šukaje niepaŭtornaha hučannia pa-biełarusku ŭsiaho paniaccia, i žyvaja moŭnaja praktyka padkazvaje jamu — «zakachany ŭ Kresydzie» . Navat viadomyja ŭžo ŭ praktycy biełaruskaj movy paniacci ŭ Tatarynoviča znachodziać novyja formy vyjaŭlennia: skažam, pra pavažnuju, miernuju hutarku adnaho z piersanažaŭ ramanu jon zaznačaje, što toj «havaryŭ zpavahu» , a «narožny dom» u jaho — heta zusim nie abdrukoŭka ad naružnaha, vonkavaha, a prosta dom, jaki stajić na rahu vulicy. Kali čałaviek straciŭ prytomnasć, a jaho sprabujuć viarnuć da žyccia, dyk nasampierš prybiahaje ŭ hołaŭ najmiennie hetamu — aprytomlivać . Tatarynovič ža nie jdzie miechaničnym kanstruktyvisckim šlacham, znachodziačy žyvoje słova čulić .

Kali znoŭ ža zviarnuć uvahu na barbaryzmy ŭ leksicy pierakładu P. Tatarynoviča, dyk nielha nie adznačyć vidočnaje imkniennie biełarusizavać tyja čužarodnyja zapazyčanni, z-za čaho časam paŭstajuć cikavyja i vyraznyja nieałahizmy. Skažam, polskaje na razie (u hety momant, pakul) u jaho pieratvaryłasia ŭ biełaruskaje naraz . I heta, badaj, bolš naturalna ŭžyvajecca ŭ strukturu biełaruskaje movy, čym hruvastkaja šmatsłoŭnasć u hety momant . Naprykład: «Naraz ustaŭ, skinuŭ z siabie tohu…»

Pa ščyrasci, harmaničnasć struktury movy P. Tatarynoviča nastolki mocna ŭpłyvaje na čytača, što, prynamsi, u mianie asabista, trojčy pračytaŭšaha hetuju knihu, užo nie pavierniecca jazyk siadravy dzień nazvać zvykła chałodnym , pasierbaŭ — pasynkami , pažohu — abpalenym materyjałam . Navat kali davodzicca klascisia ŭsimi sviatymi , ja skažu prosta, pa-tatarynovicku: «Na ŭsich sviatych!»

Asobna treba zviarnuć uvahu na toje ŭ movie pierakładčyka, što pierakładu nie padlahaje: na imiony i nazvy. U hetym pytanni i ŭ sviecie nie vypracavana adzinaj pazicyi.

Asablivuju ciažkasć składajuć staražytnahreckija j staražytnarymskija imiony.

Skažam, biełaruski pierakładčyk-elinist Jan Piatroŭski, što žyvie na Fłarydzie, užyvaje formy Sakrates, Pratahoras, Parmenides . Hetyja imiony sustrakajucca i ŭ «Quo Vadis», ale hučać užo inačaj: Sakrat, Pratahor, Parmenid . U kaho tut pamyłka?

Cikava, što pa vychadzie biełaruskich pierakładaŭ Jana Piatroŭskaha pryhadany vyšej piśmiennik Kastuś Akuła adhuknuŭsia navat epihramaj:

…Adzin naš doktar-teałoh

Pastanavić nijak nie moh:

Pisać Sakrates? Sakratus?

Ludziej zahnaŭ tym u kanfuz…

I choć epihrama taja nie biespadstaŭnaja, naŭrad ci pytannie treba stavić hetak kateharyčna. U hetaj knizie čytač taksama sustrenie piersanažy, jakich nazyvajuć to Chiłon Chiłanid — to Chiłon Chiłanides , to Senecyj — to Senecyjon , jakoha pry tym treba nie zbłytać z Senekam . Mo i Tatarynovič «pastanavić nijak nie moh»? Dy naŭrad ci treba tut šukać uniformaŭ dy abvinavačvać u pamyłkovasci. Bo j sami hieroji ramanu abmiarkoŭvajuć hetyja prablemy, turbujučysia, čamu Rymskaja impieryja dazvalaje hrekam pierajnačvać rymskija imiony… Dyk što dzivicca, kali Hierakł praz Hieraklesa lohka stanovicca Hierkulesam ? Rymskaja impieryja žyła šmatmoŭjem, nabližanym da trasianki, čym i tłumačacca roznačytanni ŭ tekscie ramanu, da vyjaŭlennia jakich imknuŭsia jaŭna nie kožny pierakładčyk. Mimavoli ci sviadoma ŭ pierakładzie Tatarynoviča adbiłasia realnaja moŭnaja situacyja staražytnaha Rymu, jaki pastupova straciŭ nie tolki svajo svietaŭładstva, ale i svaju movu.

Nu a takija razychodžanni ŭ napisanni nazvaŭ, jak Hišpanija — Ispanija, scyty — skify i h. d., vyklikany paprostu subjektyvizmam kožnaha narodu ŭ asensavanni peŭnych hukavych spałučenniaŭ dy jašče ŭ roznaj hrafičnaj afarboŭcy, dzie adzinstva apryjory nie moža być. Varta zaznačyć chiba, što ŭ vybary adpaviednych varyjantaŭ z hetaha šyrokaha spiektru P. Tatarynovič spyniŭsia na tych, jakija najbolš blizka adpaviadajuć fanietycy biełaruskaj movy.