Уладзімір Караткевіч - Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

– Ты толькі птрунькі не спраўляй, Кахнова Галінка, – мякка сказаў ён.

– Я... не буду, – сказала яна ціха.

Ну вось і добра. Ты лепей на свет глядзі.

Ён памог ёй вылезці з чоўна.

– Дзякуй, – сказала яна.

– Нічога, – сказаў ён, і таму што шкада было адпусціць яе, не сказаўшы больш ніводнага слова, спытаў: – Як у вас там гарох сёння?

– Сёння ў нас гарох нічога, – сказала яна. – Падсох – аж звініць.

I ў нас сёння нічога, – сказаў ён. – Укалотны.

Памаўчалі.

– А песні ў вас там на выселках іграюць?

– Іграюць.

– Трэба будзе зайсці.

– Зайдзіце, калі час будзе... Гэта ж вы дзядзькавыя браты нашага пана?

– Эге, вось і ён там у чоўне ехаў.

– Не ведалі дзеўкі, – сказала яна. – Маўчаць трэба было.

– Чаг-го? Ён харошы хлопчына. Можа, і разам калі зойдзем. Ён песні любіць.

– Пра вас кажуць: добра спяваеце.

– Гэ, лухта!

Ён моўчкі сядзеў у чаўне, гледзячы на яе.

– Дык, кажаце, добры гарох... Гэта добра... Ну, бывайце ўжо. Добрага вам свята...

Алесь здалёку глядзеў, як яны гаманілі і як потым Андрэеў човен даганяў іх па спакойнай вадзе. I ўсё гэта было як працяг ягоных думак. Ён не здзівіўся б, каб за першым жа ўзгоркам адкрыўся вачам гарадок за частаколам, зусім як у адной дзедавай кніжцы. I каб было ў ім свята, і каб гарэлі дымныя вогнішчы, каб былі дзевы, падобныя на тую, і вотракі, падобныя на Андрэя. Гэта ж была тая самая рака, што і за тысячу год да іх дзён, тыя ж берагі і тыя ж дубы на іх. Ён блытае сваіх продкаў, а яго далёкія нашчадкі будуць блытаць яго з Андрэем, а іх – з тымі, што жылі на гэтых берагах даўно-даўно. Таму што пройдуць такія вялікія тысячы год, што ўсім будзе ўсё адно...

I гэта неяк страшнавата наблізіла яго, Алеся, да ўсіх людзей, нават да тых, чые курганы стаяць вось ужо колькі стагоддзяў па берагах вялікай ракі. Ягоны курган зблытаюць з іхнімі. Пройдуць вялікія тысячы год, і людзям будзе ўсё адно. Таму, відаць, і трэба трымацца за тых, каму не ўсё адно, і любіць іх.

Ён думаў, што гэта – толькі працяг таго нязмернага шчасця, якое жыццё любоўна дарыла яму, повязі яго, шчаслівага, з усім жывым. Ён як быццам адчуў усю недарэчнасць часу і вызваліўся ад яго ланцугоў.

...У гэтым новым настроі ён быў як бы ўсеабдымным.

У Вежы былі змены: дзед знайшоў настаўніка, сухарлявага і надта разумнага маладога чалавека. Настаўнік пачаў выкладаць Алесю родную гісторыю, літаратуру і грамадскае права. Ён рабіў гэта добра, але хлопчыка як быццам нічога не абыходзіла.

Настрой усеабдымнасці зрабіў тое, што Алесь цяпер вельмі часта лётаў у сне, пад самай столлю, потым выплываў з акна і плыў над зямлёй. Духі займала. Аднойчы ён спытаў аб гэтым у новага настаўніка і атрымаў адказ:

– Атавізм.

– А гэта не ад вершаў?

I прыкусіў язык. Няварта было камусьці гаварыць пра тое, што жыло ў ім.

– Вершы – глупства, – сказаў настаўнік, папраўляючы доўгія валасы. – Гэта добра для сытых, а вакол столькі бедных людзей. Ім трэба асвета. Настаўнікі. Медыкі.

Бедных людзей было сапраўды шмат, і вершы iм былі непатрэбны. Але ж ён пытаў не аб тых вершах, якія ў кнігах. Ён пытаў аб тых, якія носяць чалавека над зямлёй і дазваляюць адначасова быць з усімі.

Алесь замкнуўся, нікога не пускаючы ў свой свет. Ён слухаў спрэчкі новага настаўніка з Вежам і адчуваў сябе ў нечым вышэй за іх. Яны не ведалі яго таямніцы, якая давала змогу яму, Алесю, любіць усіх людзей, як самога сябе, бо ўсе былі адно, і над гэтым адным не было ўлады часу.

Настаўнік і дзед не разумелі гэтага. Яны спрачаліся.

– Нашчадкі славянафілаў, – віраваў настаўнік. – Захад для іх распуста, злосць, крамола. “А вось мы – непарушнае адзінства праваслаўнага блажэнненькага народа з праваслаўным белым царом. Носьбіты велічы! Трэці Рым! Сіла, якая ўратуе гнілы свет. Крыж на Сафіі, гасудар-бацюхна, славяне богабаязныя, душа смірэнна мудрая! Свет велічы і праўды – не тое, што бязбожныя заходнія аспіды...” А за іхнімі гэтымі ідэямі – бруд. Мы – нашчадкі іншых людзей, мы нясём радзіме адмаўленне, свежы струмень вады ў яе дрыгву.

Дзед велічна ўсміхнуўся.

– Я паважаю вашы думкі, – сказаў ён. – Але не вы дый не вашы апосталы першыя сказалі пра гэта. Яшчэ нейкі баярын бубнеў аб “багамерзскіх немцах з іхняй геаметрыяй”. А другі рэзаў яму бараду. Гэта было і гэта будзе праз дзесяць і праз пяцьдзесят год. Паўторыцца старая казка аб заходніках і славянафілах. I толькі падставы будуць іншыя, а вонкавыя праявы падобныя і страшэнна смешныя.

– Што ж вы, адмаўляеце погляды рыцараў духу? – аж бляднеў настаўнік. – Тых, што ў Петрапаўлаўку ледзь не трапілі?