Уладзімір Караткевіч - Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга I

...Ён ляцеў начным калідорам – аж рэха лунала. Кінуўся ў дзверы і пабег пераходам над аркай. Загрукаталі вінтавыя сходы на антрэсолі.

...Ён нечакана ціха пастукаў у дзверы...

Дзверы адчыніліся, і ён убачыў жаночую постаць у доўгім начным халаце, валасы, сабраныя стужкай, і вочы.

У гэтых вачах і цяпер жыў сум, але яны трошкі пацяплелі.

– Заходзьце, – сказала яна.

...Просценькі туалетны столік, дзве свечкі на ім. Разгорнутая кніга на крэсле.

– Сядайце.

Усё было звычайнае. І ўсё ж за гэтым пакоем ён бачыў вязніцу і полымя вогнішча.

Пачырванеўшы, працягнуў ёй скрутак паперы.

– Што гэта?

– Прачытайце. І не бойцеся турмы. Я вас абараню.

Яна з усмешкай паглядзела на яго, такога наіўнага ў сваёй веры. Што мог зрабіць ён?

Пасля разгарнула скрутак і з той самай памяркоўнай усмешкай пачала чытаць.

Усмешка знікла.

Страшна бледная, яна глядзела на яго.

– Стары пан піша, што ён вызваляе мяне па вашаму жаданню.

– Калі ён піша так – значыць, ён добры да мяне.

І тут ён убачыў яе вочы. Што гэта было, ён не ведаў, але гэта былі зусім другія вочы, не тыя, што вось толькі, не тыя, што на сцэне.

Маўчанне панавала ў пакоі. А за паўкруглым акном ляжала глыбокая ноч.

– Дзякую вам, – сказала яна. – Я гэтага ніколі не забуду. Ніколі не забуду.

Гэта было непатрэбна. І ён, адчуваючы, што слёзы вось-вось зноў пырснуць з вачэй ад захаплення і шкадобы, павярнуўся і кінуўся з пакоя.

Раніцай сонца прабівалася праз плюшч на вялізную верхнюю тэрасу, што з фасаднага боку. У вальерах сварыліся і шалёна крычалі папугаі.

Дзед сядзеў у крэсле. Перад ім дымела філіжанка шакаладу і стаяла бутэлька белага віна. Убаку сядзела за каклюшкамі Глебавічна.

А перад Алесем акрамя шакаладу ляжалі лісты жоўтай слановай паперы, стаяла ў чарніліцы кітайская туш. Дзед у гэтых адносінах быў вялікі сноб, – пісаць, дык пісаць так, каб была асалода: ільсняным чорным па гладкім жаўтаватым, тады пішацца нешта талковае. “Сучасныя пісакі таму і пішуць абы-як, без стылю, што перад імі каравая папера і чорт ведае якія пер’і: скрабуць ды рыпяць”.

А пер'і былі адмысловыя: гусіныя, тонка завостраныя, мяккія, заўсёды з левага крыла, каб зручна ляжалі ў руцэ.

Дзед прыгубляў віно і пачынаў, быццам бавіўся новай гульнёй, але так, што гэтага нельга было заўважыць:

– Разважанні аб злачынстве і пакаранні...

Пяро ў Алеся пачынала бегаць.

– Не спяшайся, – казаў дзед. – Выслухвай і запісвай самае галоўнае... Дык вось, мы спыніліся на неадпаведнасцях паміж людскімі законамі і натуральным законам прыроды...

Дзед думаў хвіліну.

– Чалавек следуе законам натуры толькі ў горшым. Ён карае смерцю нават за тое, за што натура даруе ў літасці і жорсткасці сваёй... А між тым, безумоўна, падлягае смерці толькі адно злачынства – здзек з чалавечай душы, катаванне чалавечага цела... Сюды трэба аднесці гвалт над жанчынай...

– Бацюхна, – з дакорам казала Глебавічна. – Яму рана.

– Маўчы... Заўтра я, магчыма, памру, так і не дачакаўшыся, калі яму будзе “час”. Хай слухае. Ён не зразумее гэтага брудна...

– Табе лепей ведаць, – прымірылася яна.

– Вы гаварылі, што ў Півошчах стралялі, – сказаў Алесь. – Што атаман Прайдзісвет забіваў з голаду... Тады і... нас.

– Магчыма, сынок.

– Ба-ацюхна мой, – уздыхнула Глебавiчна. – Вы ж не ўдарылі нікога за ўсё жыццё.

– Ён разважае разумна, матухна, – казаў князь. – Я не ўдарыў, але маё становішча такое, што я м а г у ў д а р ы ц ь чалавека, які не можа адказаць. Значыць – розніца невялікая.

– Вы пан літасцівы.

– У літасці ўся і справа. Літасцівы. Ашчаслівіў. А яго сын, скажам, будзе нелітасцівы. Або мы загінем падчас навальніцы на Дняпры. Усе.

– Свят-свят, – хрысцілася Глебавічна. – Вы нешта жахлівае кажаце.

– Так, дзядуля, – казаў Алесь. – Я і сам гэта думаў. А потым прыйдзе нейкі Кроер.

– Вось, – казаў дзед. – І таму мы, незалежна ад нашых добрых якасцей, удзельнічаем у адным вялізным злачынстве, імя якому... Расійская імперыя.

Стары вальтэр'янец усміхнуўся. Зялёны і сонечны цень ляжаў на яго абліччы, а ў вальерах далёка і прыглушана крычалі птушкі.

– Чаму ж не змяніць гэтага? Ёсць разуменне, ёсць воля ,ёсць зброя.

– 3 кім змяніць, сынок? Каб было з кім – я першы блаславіў бы цябе на гэта, – сумна ўсміхаўся стары. – Няма з кім. Пагоны, ордэны, прывілеі разбэсцілі амаль усіх. Гэта подласць. Гэта замаскіраваныя хабары, якімі бяруць прагных да пашаны і проста нячыстых людзей. І вось таму я кажу табе гэта, каб ты не быў падобны да іх. Ніколі не бяры прынады, ніколі не бяры славы і ўлады – хаця б цябе сілком цягнулі да іх. Ніколі не йдзі на раду нечасцівых, блажэн муж.