Henryk Sienkiewicz: Ogniem i mieczem, tom pierwszy

aegrotum et inarmem (łac.) — chorego i nieuzbrojonego.

Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

kontempt (z łac.) — wzgarda, lekceważenie.

rab (daw.) — niewolnik, sługa.

wżdyć (daw.) — przecież.

Zbaraż — miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Jampol (w obwodzie chmielnickim) — miasto (dziś miasteczko) w zach. części Ukrainy, w połowie drogi z Zasławia do Zbaraża.

spyża (daw.) — jedzenie.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

konwokacja — sejm konwokacyjny, zjazd szlachty, ustalający termin i sposób wyboru króla.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach; Prusy (hist.) — kraina między Litwą a dolnym biegiem Wisły, na terenach dzisiejszej Warmii, Kujaw i Pomorza.

Inflanty (hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

kwarta — wojska kwarciane, stałe, zaciężne siły zbrojne, utrzymywane przez króla od końca XVI w.

zali (starop.) — czy.

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).

Gnejusz Marcjusz Koriolan (V–IV w. p.n.e.) — wódz rzymski, zwycięzca spod Corioli, zaangażowany w spór polityczny sprzymierzył się z wrogami i zaatakował Rzym.

Lucjusz Sergiusz Katylina (109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, przywódca spisku, który zakończył się wojną domową.

emulacja (z łac.) — rywalizacja.

do gardła — do śmierci.

pospolitacy — szlachcice z pospolitego ruszenia.

jedle — dziś: jadle, jedzeniu.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

barwa — umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

pajuk (daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

janczarzy a. janczarowie (z tur.) — piechota turecka.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy; towarzysz — tu: rycerz, szlachcic.

kolet (z fr. collet : kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

dragon — żołnierz walczący pieszo, a poruszający się konno.

kapuza (z łac. caput : głowa) — futrzana czapka-uszanka.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

altembas — kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

elementów (z łac.) — żywiołów.

orbis terrarum (łac.) — ziemia.

nad hetmany — dziś popr. forma N. lm: nad hetmanami.

gaudeamus (łac.) — cieszmy się.

moderunek (daw.) — ekwipunek, wyposażenie.

larendogra (fr. L'eau de la reine d'Hongrie : Woda Królowej Węgierskiej) — nalewka tymiankowo-rozmarynowa, ówczesny odpowiednik wody kolońskiej.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

muscas (łac.) — muchy.

ab ovo (łac., dosł.: od jaja) — od początku.

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

towarzyszów — dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

zali (starop.) — czy.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

antałek — beczułka, baryłeczka.

w Turczech — dziś: w Turcji.

wiktoria (z łac.) — zwycięstwo.

pedogra a. podagra — artretyzm, zapalenie stawu paliczkowego w dużym palcu u nogi.

konfident (z łac.) — zaufany, wysłuchujący zwierzeń.

Non mihi, non mihi, sed nomini Tuo da gloriam (łac.) — nie mnie, nie mnie, ale imieniu Twemu daj chwałę.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

osiędzie — dziś: osiądzie.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Gradyw — jeden z przydomków Marsa, gradivus (łac.) — kroczący na przedzie, tj. pierwszy w boju.

suprema lex (łac.) — najwyższe prawo.

jasyr — niewola tatarska.

zbawion — dziś: pozbawiony.

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Koniecpolski, Potocki, Firlej, Zamojski lub Lubomirski — nazwiska najmożniejszych polskich rodów magnackich.

gwoli (starop.) — z powodu.

zali (starop.) — czy.

Chocim (ukr. Chotyn ) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

parrycyda (z łac.) — bratobójca.

Jastrzębiec — herb rodziny Skrzetuskich.

Crescite et multiplicamini (łac.) — rośnijcie i rozmnażajcie się.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.