Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom pierwszy

Winnica — miasto w centralnej części Ukrainy, na wsch. Podolu.

Lityń — miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na zachód od Winnicy.

Chmielnik — miasto położone nad rzeką Boh w centralnej części Ukrainy, ok. 50 km na płn. zachód od Winnicy, w XV–XVIII w. miasto należało do króla i spełniało funkcje obronne.

jasyr — jeńcy tatarscy.

chorowody — korowody.

komunik — jeździec.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

Zaporożec — Kozak z Zaporoża.

czerń — tu: chłopstwo.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

kunktator (łac. cunctator ) — zwlekający, przesadnie ostrożny.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

koncerz — długi miecz, przeznaczony raczej do kłucia niż do cięcia.

Ludy, spasajtes (ukr.) — ludzie, ratujcie się.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

wojewoda — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

statura (z łac.) — wzrost.

towarzysz — tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

potrzeba (daw.) — bitwa.

awansowały (z łac.) — szły naprzód.

rum (z niem. Raum ) — przestrzeń, miejsce.

gindżał a. kindżał — długi nóż, często zakrzywiony.

charakternik (z ukr.) — czarownik.

kulbaka — wysokie siodło.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

czczy — pusty.

otaborzyć się — spakować się, przygotować się do drogi.

regimentarz — zastępujący hetmana; w 1648 r., po wzięciu hetmanów do niewoli przez Tatarów, regimentarzami zostali Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1618–1656), Aleksander Koniecpolski (1620–1659) i Mikołaj Ostroróg (1593–1651).

fakcja (z łac.) — stronnictwo.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

błahoczestywy (z ukr: pobożny, prawowierny) — prawosławny.

Połonne — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

siła (starop.) — wiele, dużo.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).

ukontentować (z łac.) — zadowolić, spełnić jego żądania.

kontentacja (z łac.) — spełnienie żądań, zadośćuczynienie.

interregnum (łac.) — bezkrólewie, czas pomiędzy śmiercią władcy a koronacją następcy.

kontempt (z łac.) — pogarda, lekceważenie.

(…) a pan Kisiel w Huszczy kontentację dla tego nieprzyjaciela obmyślają (…) — w tym czasie pisał książę do wojewody bracławskiego, między innymi, co następuje: „O, raczej było umierać potrzeba aniżeli takich doczekać czasów, które sławę tych zacnych narodów tak turpiter deformarunt et irreparabile [(łac.) szpetnie zhańbili i niepowetowane; red. WL.] zostawili w synach koronnych damnum [(łac.) straty; red. WL.].” A w końcu listu znajduje się dopisek: „Jeżeli za zniesieniem wojska kwarcianego i pobraniem hetmanów do więzienia kontentację otrzyma Chmielnicki i przy dawnych wolnościach zostawać będzie z tym hultajstwem, ja w tej ojczyźnie wolę nie żyć i nam lepsza rzecz umierać, aniżeliby pogaństwo i hultajstwo miało nam panować.” Księga pamiętnicza , 28, 55.

veto (łac.) — nie pozwalam.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

sto — dziś popr.: stu.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

wojna trzydziestoletnia (1618–1648)— konflikt na terenie Rzeszy niemieckiej pomiędzy protestantami niemieckimi, wspieranymi m.in. przez Szwedów a katolicką dynastią Habsburgów.

strzelba — tu: broń palna.

subordynacja (z łac.) — posłuszeństwo, wierność rozkazom.

watah — luźna grupa lub oddział Kozaków lub Tatarów.

niewywczas — brak odpoczynku i wygód.

folga — odpoczynek, ulga.

rezun (z ukr.) — siepacz, zabójca.

siła (starop.) — dużo, wiele.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

Stań, obernysia… szyroko, hłuboko (z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który posiadasz wiele, Równy będziesz temu, który nie ma nic, Bo ten sprawia, co wszystkim kieruje, sam Bóg miłościwie, Wszystkie nasze sprawy na swojej szali waży sprawiedliwie. Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wysoko Umysł wznosisz, mądrości wiesz, szeroko, głęboko.

Stań, obernysia, hlań, zadywysia, kotory wojujesz (…) — zacytowane ułamki wyjęte są ze współczesnej pieśni zapisanej w Latopiscu , czyli Kroniczce Joachima Jerlicza. Wydawca przypuszcza, że pieśń ułożył sam Jerlicz, ale niczym przypuszczenia nie popiera. Chociaż z drugiej strony polonizmy, których się autor pieśni dopuścił, zdradzają jego narodowość. [przypis autorski]

Stań, obernysia… kierujesz (z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wojujesz, Łukiem, strzałami, prochem, kulami i mieczem szermujesz, Bo też rycerze, kawalerowie przedtem bywali, Tym wojowali, od tegoż miecza sami umierali! Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się i zrzuć z serca butę, Odwracaj oka, który z Potoka idziesz na Sławutę. Niewinne dusze bierzesz za uszy, wolność odejmujesz, Króla nie znasz, o rady nie dbasz, sam sobie sejmujesz. Hej, walcz ze sobą, nie zapalaj się, bo tyś regimentarzem, Sam buławą w tym polskim kraju, jak sam chcesz, kierujesz.

Loquor latine (łac.) — władam łaciną, mówię po łacinie; znajomością łaciny odróżniała się szlachta od chłopów.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

siła (starop.) — dużo, wiele.

simnadciat' (ukr.) — siedemnastu.

esauł — oficer kozacki.

siła (starop.) — dużo, wiele.

fatigatus (łac.) — zmęczony.