Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom pierwszy

cor, cordis (łac.) — serce; tu B. lm corda : serca.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Polesie — płn.-wsch. część Ukrainy.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Owrucz — miasto w płn. części Ukrainy, ok. 170 km na płn. zachód od Kijowa.

hetman litewski — godność hetmana wielkiego litewskiego piastował w 1648 r. Janusz Kiszka herbu Dąbrowa (1586–1653), a funkcję hetmana polnego litewskiego pełnił Janusz Radziwiłł młodszy herbu Trąby (1612–1655).

któren — dziś popr.: który.

przenieść — dziś: znieść.

impediment (z łac.) — przeszkoda, trudność.

zali (starop.) — czy.

przecz (starop.) — dlaczego.

Putywl — miasto położone nad rzeką Sejm w północno-wschodniej części Ukrainy, dwukrotnie oblegane przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego w czasie wojny smoleńskiej (1632–1634).

Starzec — rzeka na Ukrainie, nad którą rozegrała się bitwa pomiędzy zbuntowanymi Kozakami a wojskami Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego, którzy dzięki temu zwycięstwu stłumili powstanie Ostranicy (1638).

Kumejki — miejscowość w centralnej części Ukrainy, miejsce bitwy, w której wojska Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego pokonały zbuntowanych Kozaków, kładąc kres powstaniu Pawluka (1637).

vice-rex (łac.) — vice-król, zastępujący króla, regent, interrex; funkcję tę pełnił tradycyjnie prymas; w 1648 był nim Maciej Łubieński herbu Pomian (1572–1652).

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 120 km na wschód od Lwowa, ok. 15 km na płn. wschód od Tarnopola; w XVII w. rezydencja rodowa książąt Zbaraskich.

kupić się (daw.) — zbierać się, skupiać się.

dragonia — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

triarii (łac.) — żołnierze trzeciego szeregu, rezerwa.

dziewierz (starop.) — szwagier.

invidia (łac.) — zazdrość, zawiść.

Boże, Boże, odwróć ten kielich — nawiązanie do słów Jezusa Chrystusa, wypowiedzianych w modlitwie przed ukrzyżowaniem: „Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich! Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!” (Łk 22, 42).

siła (starop.) — tu: bardzo.

Karol Ferdynand Waza (1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

infuła — nakrycie głowy biskupa.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

Połonne — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw ) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Połonne — miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

siła (starop.) — wiele.

towarzyszów — dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

dragonia — wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

barwa — tu: mundur.

kolet (z fr. collet : kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

jednostajne (starop.) — jednolite, takie same.

Halt (niem.) — stać.

Vorwärts (niem.) — naprzód.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

hadko (z białorus.) — przykro, obrzydliwie.

kontrować (z łac.) — sprzeciwiać się.

Pferd (niem.) — koń.

Zbrucz — rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

wojewoda kijowski — Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

czerń — tu: chłopstwo.

Bar — miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

Sed iam nox humida… Incipiam (łac.) — tymczasem już noc wilgotna zasnuwa niebo i spadające gwiazdy namawiają do snów, ale jeśli tak wielka chęć poznać nasze przygody, zaczynam (cytat z Eneidy Wergiliusza; tłum. W.L.).

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

arcana (łac.) — tajemnice, sekrety.

dywulgować (z łac.) — objaśnić, rozgłosić.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

piernacz — buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.

Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

ditki (ukr.) — dzieci.

żołnierzów — dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

sobaka (ukr.) — pies.

konserwować (z łac.) — zachowywać, zostawiać.

consuetudo altera natura (łac.) — przywzyczajenie jest drugą naturą.

Słucz — rzeka w płn.-zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniepru.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

nosacizna — choroba bydła.

Pater noster qui es in coelis (łac.) — Ojcze nasz, któryś jest w niebie.

Sanctificetur nomen Tuum (łac.) — święć się imię Twoje.