Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom pierwszy

kitajka (starop.) — chustka, wstążka jedwabna.

detyna (ukr.) — dziecko, dziecina.

hałłakowanie — dzikie okrzyki bojowe, wzywanie Allaha.

siczowy — kozacki; Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Czorty, ne Lachy (ukr.) — diabły, nie Polacy.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

Niżowcy — wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

ordynek (z niem. Ordnung ) — porządek, szyk.

chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

odyniec — dzik samotnik.

dragonia — wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno.

telega — duży wóz.

wojłokowy (z tur.) — filcowy, wykonany ze zbitej wełny.

Wiśniowiecki, Jeremi Micha herbu Korybutł (1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

primus inter pares (łac.) — pierwszy między równymi.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

mnogimi oczyma swego umu (z ukr.) — licznymi oczami swego rozumu.

przeciągnienie — dziś: przeciągnięcie.

litaury (ukr. litawry ) — kotły, wielkie bębny.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

któren — dziś popr.: który.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

telega — duży wóz.

z hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

nie sumuj (z ukr.) — nie smuć się.

tużył (z ukr.) — tęsknił.

hetman wielki — Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

pan krakowski — hetman Mikołaj Potocki (ok. 1593–1651) piastował także godność kasztelana krakowskiego.

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn ) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis , zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Bohusław a. Bogusław — miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś.

komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

mirhorodzkiego — stacjonującego zwykle w Myrhorodzie, na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów.

kurzeń a. kureń — oddział kozacki.

Niżowi — Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże — kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Ludy! kto w Boha wiryt, spasajtes! Lachy bijut naszych (ukr.) — Ludzie! kto w Boga wierzy, niech się ratuje! Polacy biją naszych.

z hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

mirhorodcy — Kozacy, służący w mirhorodzkim kurzeniu.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Lachiw (daw. ukr.) — Polaków.

pobyty (ukr.) — pobici.

łycari (ukr.) — rycerze.

gońce — dziś popr. forma M. lm: gońcy.

telega — duży wóz.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij ) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

zwycięstwy — dziś popr. forma N. lm: zwycięstwami.

Prypeć — rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru; nad Prypecią leży miasto Czarnobyl.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Władysław IV Waza (1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648, zmarł niespodziewanie w maju 1648 r., w czasie opisywanych wydarzeń.

z największym w świecie mocarzem — tj. z sułtanem tureckim.

gwoli temu przekonaniu (starop.) — z powodu tego przekonania; dlatego.

Chocim (ukr. Chotyn ) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

Tak było pod Chocimiem, na co własnymi niemal oczyma patrzył — w bitwie pod Chocimiem (1621), zakończonej taktycznym zwycięstwem wojsk polskich, Chmielnicki nie mógł brać udziału, bo lata 1620–1622 spędził w Stambule w niewoli tureckiej, do której dostał się po bitwie pod Cecorą (1620).