Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem, tom pierwszy

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

klient (daw., z łac.) — szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.

Bił nam czołom i prosył, szczob jeho podaryty, a my pomniawszy jeho usługi, dajem (z ukr.) — bił nam czołem i prosił, żeby go obradować, a my, wspomniawszy jego usługi, dajemy.

Rzplitej — Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

chudopachołek (daw.) — ubogi szlachcic bez ziemi, służący innym.

senatory — dziś popr. forma N. lm: senatorami.

zasiędą — dziś popr. forma 3 os. lm cz.przysz.: zasiądą.

Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

dragonia — wojsko, walczące pieszo, a poruszające się konno.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

watażka — przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

poroh (ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Nalewajko, Semen (zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

bitwa pod Sołonicą (1596) — bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.

ergo (łac.) — więc.

buława (z tur.) — symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

pięście — dziś popr. forma B. lm: pięści.

homo novus (łac.) — człowiek nowy.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

wysiędziemy — dziś popr. forma 2 os. lm cz.przysz.: wysiądziemy.

Gut, sehr gut (niem.) — dobrze, bardzo dobrze.

ogniów — dziś popr. forma D. lm: ogni.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Na pohybel Lachom (daw. ukr.) — śmierć Polakom.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

oczeret (ukr.) — trzcina; szuwary.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

knecht — niemiecki żołnierz piechoty.

kolet (z fr. collet : kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

Herr Hauptmann (niem.) — panie hetmanie.

bajdak (ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

mołojec (ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

spisa — rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

piszczel a. kij — prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Feuer (niem.) — ognia.

samopał — prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

rekognoskować (z łac. recognosco ) — rozpoznać, zbadać, przeglądać.

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — książę tatarski.

Galata — dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

Żółte Wody — uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska.

semen (daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

Kudak (nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Potocki, Stefan (ok. 1624-1648) — syn hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

z hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

zbawić (starop.) — pozbawić.

Sicz Zaporoska — wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

czambuł — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru.

Chodkiewicz, Jan Karo herbu Gryf z Mieczeml (1560–1621) — hetman wielki litewski, starosta generalny żmudzki, wybitny dowódca, brał udział w tłumieniu powstania Nalewajki, w wojnie inflanckiej, wojnie polsko-rosyjskiej, zmarł w obozie po bitwie pod Chocimiem.

bitwa pod Kircholmem (1605) — zwycięstwo wojsk polskich nad szwedzkimi w czasie wojny polsko-szwedzkiej (1600–1611); Kircholm — dziś miejscowość Salaspils na Łotwie, 25 km na płd. wschód od Rygi.

ośmnaście (starop.) — osiemnaście.

bitwa pod Kłuszynem (1610) — zwycięstwo wojsk polskich nad rosyjsko-szwedzkimi w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618.

mnogimi umu swojego oczyma (z ukr.) — licznymi oczami swego rozumu.

mnogimi umu swojego oczyma, jako łowiec chytry, na wszystkie strony poglądając i straże na milę i dalej od obozu mając — Samoił Weliczko, 62 [Samoił Wełyczko (1670–ok.1728) — ukr. kronikarz, autor Kroniki zdarzeń w Południowo-wschodniej Rosji w XVII w. , napisanej m.in. na podstawie pamiętników polskich, przedstawiających walki z Kozakami w 1638 r.; Red. W.L.]. [przypis autorski]

Żółta Woda — dziś: Żołta, rzeka na płd. Ukrainie.

dostać — tu: dorównać.

Zaporożu — tu: Kozakom zaporoskim.

ordyniec — członek ordy tatarskiej.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

Czerkasy — miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

chorągiew wołoska — oddział lekkiej jazdy w wojsku polskim, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.