Уладзімір Караткевіч - Каласы пад сярпом тваiм. Кніга другая. Сякера пры дрэве

Ладны і сівы, ён ехаў на сваім коніку проста, як ездзіў, напэўна, і пад кулямі. Алесь быў удзячны пастрыжному, які не дазволіў яму зайсці ў апусцелы палац. Усё разумеў стары. Сказаць часам не мог, але разумеў усё.

Дзіцячыя сінія вочы без прыжмуру проста глядзяць на неба.

— Бачыш, жаўрук… Як на нітцы. Ты не ведаеш, Алесь, дзе яны начамі хаваюцца? Марозіць жа начамі. Я ляжанку кожны вечар палю на старыя косці. Люблю агонь… Здаецца, чым утапіцца, то лепей бы ў агні… То не ведаеш дзе?

Дастаў куртатую трубачку, капшук — і запіпчыў.

Тромб адварочваў храпу ад тытунёвага дыму і касіўся на Басак-Яроцкага разумным вокам: гаспадар не курыў.

— Што за тытунь такі прыемны, дзядзька.

— Ты што, лічыш, толькі багатыру прыемны тытунь курыць? — усміхнуўся дзядзька. — Выкручваемся і мы, ды яшчэ як. Дарагое жыццё, яно — у дурняў бывае.

— Не, сапраўды.

— Кгм… Тытунь харошы, гэта праўда, турэцкі… Але нават самы танны тытунь, які мы, бывала, курылі там, калі армянін не прыедзе, можна зрабіць — ого! — на твары ў Пятра была раскоша. — Да мяне, бывала, усе бягуць: "У Яроцкага запасы старога. Яроцкі зберажэ, хоць не скнара". І не ведаюць, што я нават з карэньчыкаў магу табе такую "Кабу-Гавану" (ён так і сказаў) звярнуць, што тамтэйшыя індусы сем вёрст будуць за канём бегчы ды нюхаць.

— Індзейцы, дзядзька.

— Ну, індзейцы… А ўжо з сапраўдным тытунцом, то, я табе скажу, і Вежа такога не нюхаў, што я магу зрабіць.

— Як?

— А звычайна. Хатні тытунь, вядома, даглядзі як след. Гэта… кгм… грунт! А потым рыхтуйся "Кабу-Гавану" рабіць.

Яроцкі піпчыў, быццам ладан і смірну курыў невядомаму богу:

— Чакай, пакуль зацвіце белы баркун. Не тая жоўтая падла, што ў засуш палі катуе, а ягоны белы брат. Сачы, каб пчолы палёталі сама больш дзень. Каб лішне не выпілі мёду… Збяры кветкі асцярожненька, ачысці і сушы не на сонцы — пад ветрыкам, але хутка. А высушаныя мяшай з тытунём… Спачатку нямнога, бо звыкнуць трэба, бо гэта курыць — як у кветках заснуць: і сон, і лёгкасць, і думкі прыходзяць адчайныя, нібы кожную хвіліну ты з персідскай царэўнай можаш ажаніцца ды пляваць на ўвесь свет.

— Дурман?

— Не. Проста бясшкодны мёд.

— Так проста?

— Хе-хе, — сказаў Яроцкі. — Бачыш, што ў капшуку на дне?

— Ну, камяк нейкі.

— Гэта вераснёвы жоўты антон, парэзаны ды ў сітаватую тканіну загорнуты. Панюхай.

З капшука павеяла харошым тытунём, мядовым летнім полем, асеннімі садамі і яшчэ чымсьці.

— А гэта? — спытаў Алесь. — Якое прыемнае! Як запушчаны сад у чэрвені!

— А гэта другое, аб чым хацеў сказаць. Ружы не ў кожнага ёсць, то шыпшыны ў поўнай квецені набяры, падсушы ды мяшэчак у скрынку з тытунцом і пакладзі.

— Вы маг, дзядзька.

— Я шмат такога ведаю… Дарэмна ты не прыязджаў. Простасць табе патрэбна чалавечая, хлопец… Звычайнае, шэрае, сваё… Хай неразумнае, парэпанае, але сваё… Як продкі жылі. Былі багатыя, а на мулкім спалі… Дый не чужы ты мне. Дзяцей у мяне няма… Усё вайнішча гэта. А нажніцы твае, пастыжныя, срэбныя, і дагэтуль на сценцы вісяць. Побач з лістом, з асабістай мне падзякай Ярмолава Аляксея Пятровіча. Мы тады, каптэнармус выпадковы, чатыры салдаты ды я, пяць дзён перавал супраць лезгінцаў трымалі. І назву ўжо таго перавалу забыў, а дагэтуль, як успомню — вішчаць ды галёкаюць, ну — сэрца падае, няма куды дзецца.

— Вам колькі ж год, дзядзька!

— Не так ужо і многа. Нарадзіўся я цераз тры гады пасля смерці імператара Паўла. Значыцца-а… Вось, пяцьдзесят пяць мне… А туды я трапіў маладзён шаснаццаці год. Афіцэры, бывала, піць ды ў карты. А мне матуля многа прыслаць не магла, ды прагуляўся б я, а з салдацкай казны пазычаць — гэта бога забыць трэба. Дый нецікава гэта мне. То я ў перса куплю… па-нашаму не ведаю, як табе і растлумачыць, але вязкая такая, дрыжыць, як наша студзіна, але не з мяса, а з дыннага, здаецца, соку ды цукрам абсыпаныя… словам, "рахат-лукум"… ды сяджу, ды зубы ў мяне, бы ў смале, вязнуць, а сам гляджу на горы… І здаецца мне, нібы зусім яны не з каменя, а з блакітнага вэлюму і лёгкія, аж пустыя знутры, як шатры… Вось-вось палятуць.

Пасуровеў злёгку.

— Толькі спачатку яны такія і былі.

— Ну і як вы там?

— Сем год быў у асобным каўказскім корпусе пры Аляксею Пятровічу, доўгія яму гады. Жывы яшчэ. Пакрыўдзілі яго, а мужык які быў! Леў! Баяліся яго вярхі. Чуткі сярод салдат хадзілі — "абы закалат, а мы ўжо яго на штыках данясем да трона".

— Як на штыках?

— А так. Штыкi ў парусiну ды на плечы. А на парусiне генерал, каб вышэй. А вакол салдаты ды сцяганосец… Мяне ён помнiў, хоць i не дужа адзначаў. Не цярпеў ён гэтых дрындушак нi на сабе, нi на iншых. I правiльна. Ганарыцца тут няма чым. Прысяга, вядома, iначай кожнаму салдату праз дваццаць пяць год не чыстую, а галаву сячы б трэба… То Аляксей Пятровiч гэта разумеў. Не тое што Паскевiч. Той за Эрывань ды Арзурум мне таксама лiст ды зброю, кiнжал ды асабiстую шаблю, ды крыж. А я гэта ўсё ў скрынi трымаю.