Жан Сартр: Начальнiкава дзяцiнства (на белорусском языке)

Прасвятленне прыходзiла па нядзелях. Туманная смуга развейвалася, калi Люсьен з татам iшлi прагуляцца па Парыжскай дарозе. На Люсьене быў прыгожы марацкi гарнiтур, яны сустракалi татавых рабочых, i тыя вiталiся з татам i сынам, а тата падыходзiў да iх, i яны казалi: "Дзень добры, пане Флёр'е", - i: "Дзень добры, маленькi пане". Люсьену рабочыя падабалiся: яны былi ўсе дарослыя, але не такiя, як iншыя. Перш за ўсё, яны называлi яго панам. I апроч таго - заўсёды хадзiлi ў картузах. У iх былi вялiкiя рукi з коратка падстрыжанымi пазногцямi, i Люсьену здавалася, што яны ў iх патрэсканыя i вельмi баляць. У рабочых быў адказны i паважны выгляд. Дзядзьку Булiго, напрыклад, нельга было б пацягаць за вус: тата пасварыўся б тады на Люсьена. Але калi дзядзька Булiго гутарыў з татам, то заўсёды здымаў картуз, а тата i Люсьен стаялi ў шапках, i тата казаў густым, усмешлiвым голасам:

- Ну што, куме Булiго, чакаем сыночка? I калi яму будзе дазволена паказацца на свет?

- У канцы месяца, пане Флёр'е, дзякуй, пане Флёр'е.

Дзядзька Булiго ўвесь свяцiўся ад радасцi, ён нiколi б сабе не дазволiў даць Люсьену плескача па азадку цi назваць жабянём, як гэта рабiў пан Буфардзье. Люсьен ненавiдзеў пана Буфардзье - за тое, што той быў такi брыдкi. А калi бачыў дзядзьку Булiго, на душы ў яго рабiлася так пяшчотна i яму хацелася быць добрым. Аднойчы, калi яны вярталiся са шпацыра, тата ўзяў Люсьена сабе на каленi i растлумачыў, што такое начальнiк. Люсьену было цiкава, як тата размаўляе з рабочымi на заводзе, i тата паказаў. Голас у яго вельмi змянiўся.

- А я таксама буду начальнiк? - спытаўся Люсьен.

- Вядома, дзеля гэтага я цябе i зрабiў.

- А кiм я буду кiраваць?

- Ну, калi я памру, ты зробiшся гаспадаром майго завода i будзеш кiраваць маiмi рабочымi.

- Але ж яны таксама памруць.

- Ну, значыць, ты будзеш кiраваць iх дзецьмi, i табе трэба будзе навучыцца рабiць гэта так, каб яны цябе слухалiся i любiлi.

- Тата, а што трэба рабiць, каб мяне любiлi?

Тата крыху задумаўся i сказаў:

- Перш за ўсё ты павiнен ведаць усiх на iмя.

Люсьен быў гэтым глыбока ўсхваляваны, i калi да iх у дом прыбег сын майстра Марэля, каб паведамiць, што яго бацьку адсекла два пальцы, Люсьен гутарыў з iм сур'ёзным спагадлiвым голасам i глядзеў проста ў вочы, называючы хлопца па прозвiшчы. Мама сказала, што ганарыцца сваiм сынулькам, бо ён такi добры i чулы.

Потым быў падпiсаны мiр, тата кожны вечар уголас чытаў газету, усе гаманiлi пра расейцаў, нямецкi ўрад i перадзелы, i тата паказваў Люсьену на карце краiны; Люсьен правёў сама нудны год у сваiм жыццi - яму больш падабалася, калi была вайна; цяпер жа ва ўсiх быў бесклапотны выгляд, i агеньчыкi, што гарэлi ў вачах у панi Кафэн, пагаслi. У кастрычнiку 1919 года панi Флёр'е аддала Люсьена ў школу св. Ёзэфа, дзе ён меў вучыцца экстэрнам.

У кабiнеце абата Жэрамэ было цёпла, Люсьен стаяў побач з абатавым крэслам, трымаў рукi за спiнай i мужна нудзiўся. "Хутка ўжо мама пойдзе?" - думаў ён. Але панi Флёр'е не збiралася пакуль што iсцi. Яна сядзела на самым краёчку зялёнага фатэля, наставiўшы на абата ёмiстыя грудзi, i гаманiла тым спешлiвым i меладычным галасочкам, якi ўзнiкаў у яе заўсёды, калi яна злавалася i не хацела гэтага паказаць. Абат гаварыў марудна, прамоўленыя iм словы здавалiся намнога даўжэйшымi, чым у другiх людзей, нiбыта раней, чым iх вымавiць, ён абсмоктваў iх, як цукровыя ледзяшы. Ён тлумачыў маме, што Люсьен добры, ветлiвы i працавiты хлопчык, але страшэнна да ўсяго абыякавы, i панi Флёр'е адказвала, што гэта вельмi яе засмучае, бо яна спадзявалася, што перамена ў асяроддзi пойдзе на карысць яе сыну. Яна спытала, цi гуляе ён, прынамсi, на перапынках.

- На жаль, панi, не, - адказаў абат, - нават гульнi, здаецца, яго не цiкавяць.

Люсьен падумаў: "Яны гутараць пра мяне". Яны - гэта былi дзве дарослыя асобы, i ён складаў прадмет iх гамонкi, як вайна, нямецкi ўрад цi Пуанкарэ; яны гаманiлi важнымi галасамi i выказвалi наконт яго розныя меркаваннi. Але нават гэтая думка не парадавала Люсьена. Яго вушы гудзелi ад пявучых мамiных слоў i лiпкiх, абсмоктаных слоў абата, i яму хацелася плакаць. На шчасце, пачуўся званок, i яго адпусцiлi. Але на ўроку геаграфii ён адчуваў сябе яшчэ ўзбуджана i папрасiўся ў абата Жакена схадзiць у прыбiральню: яму вельмi карцела парухацца.

Свежасць, самота i добры пах прыбiральнi адразу яго супакоiлi. I хоць яму зусiм не хацелася, ён сеў дзеля ачысткi сумлення на кукiшкi i, падняўшы голаў, пачаў чытаць надпiсы, якiмi былi скрэмзаны дзверы. Сiнiм алоўкам нехта на iх напiсаў: "Барато - клоп". Люсьен усмiхнуўся: сапраўды, Барато клоп, ён такi малюпасенькi, i кажуць, зусiм ужо болей не вырасце цi вельмi трошкi, бо бацька ў яго карантыш, ледзь не карлiк. Люсьен падумаў, цi чытаў гэты надпiс Барато, i вырашыў, што яшчэ не: iначай ён быў бы выцерты. Барато наслiнiў бы палец i цёр, цёр бы словы, пакуль бы яны не знiклi. Люсьен павесялеў, уявiўшы, як а чацвёртай гадзiне Барато прыйдзе ў прыбiральню, спусцiць свае маленькiя аксамiтныя майткi i прачытае: "Барато - клоп". Можа, ён нiколi раней не задумваўся, што ён такi маленькi. Люсьен даў сабе слова з першага ж перапынку заўтрашнiм ранкам называць Барато клапом. Ён устаў i на правай сцяне прачытаў другi надпiс, зроблены тым самым сiнiм алоўкам: "Люсьен Флёр'е - шардзiна". Ён старанна выцер яго i вярнуўся ў клас. "Сапраўды, - падумаў ён, азiраючы прыяцеляў, - яны ўсе нiжэйшыя за мяне". I яму зрабiлася няёмка.