Җәвад Тәрҗеманов - Көмеш дага / Серебряная подкова

Прасковья Александровна авыр юлның бетүенә сөенде. Ләкин аның йөрәге ешрак тибә башлады: Казан, Казан дип киләләр дә бит, шәһәр ничек каршылар аларны? Аның улларын нинди язмыш көтә?

Юл кырыенда утырган багана шәһәргә җитәргә нибары бер чакрым калганын белдерде. Чыннан да, Казанканың сул як ярындагы иң биек җиргә урнашкан Кремль диварлары, ак ташпулатлар һәм атаклы Сөембикә манарасы яхшы ук ачык күренә башлады. Биек агачлар яртылаш томалап торган тәрәзәләр һәм өй түбәләре, соңгы кояш нурларында коенып, аллы-гөлле төсләргә керәләр һәм шәһәрне әкияттәге шикелле гүзәл итеп күрсәтәләр иде.

Атлар дамба буйлап юырталар: дамбаның кырыйларына кыска баганалар утыртылган, гүя ниндидер землемер аларны юри, юлчылар адашмасын өчен утырткан инде. Коля юлның ике ягыннан еракка тезелеп киткән баганаларга озак карап барды. Ул баганалар аңа юл күрсәткеч маяклар булып тоелды. Кая юл күрсәтәләр соң алар? Әлбәттә, гимназиягә. Шуның өчен бу авыр юлга чыктылар бит алар.

…Менә алар зур якты залга килеп керәләр. Түрдә озын өстәл, ә өстәл артында укытучылар утыра. Күбәү алар, һәммәсе кара сюртуклы, чал сакаллы. Коля килеп керү белән, аңардан бөтен фәннәр буенча сынау ала башлыйлар. Бик күп сорыйлар… Җавабын тыңлаганнан соң: «Кызганычка каршы, сезне гимназиягә кабул итә алмыйбыз. Сез бик сай йөзәсез», – дисәләр?..

Хурлык! Нинди зур хурлык булачак! Әнкәй нәрсә әйтер? Сергей Степанович исән булса ни дияр иде.

Сергей Степановичның сулган йөзе Коляның күз алдына килеп басты. Үләр алдыннан, ул аларны үз янына чакыртып китерде һәм: «Укыгыз, балалар, җирнең чын хуҗалары булыгыз, – диде. – Кеше караңгыда яши алмый, яшәргә тиеш тә түгел. Табигатьнең бөтен серләренә төшенеп, кеше аның байлыкларына хуҗа булырга тиеш… Сезгә, алтыннарым, усал атны авызлыклаган кебек, табигатьне авызлыкларга һәм кешелек дөньясы өчен хезмәткә җигәргә туры килер. Ул чагында ярлы һәм көчсез баеп китәр, кодрәткә ия булыр. Надан, кара кеше гыйлем алыр, акылы артыр… Боларның һәммәсен дә фән бирер. Фәннең нигезе – математика, аның үсеше һәм камилләшүе нәтиҗәсендә безнең дәүләтебез чәчәк атар… Сүзем бетте, алтыннарым… Бәхил булыгыз».

Сергей Степановичның һәр сүзен хәтерли Коля. Тагын әле ул: «Гимназиягә кергәннән соң, бүләк итеп, минем землемер чылбыры белән эккерны бирерсез», – дигән иде.

Керә алмасалар? Ул чагында чылбыр белән эккерны нишләтергә? Гимназиягә биреп калдырыргамы, әллә кире Макарьевка алып кайтыргамы?

Коля, әнә шул сорауга җавап эзли-эзли, дамбаны чыгуларын һәм утын складлары, сәүдә лабазлары, тоз һәм тире өемнәре яныннан бара башлауларын сизми дә калды.

Юл бер пычрак урамга килеп керде. Әйләнә-тирәдә сасы ис – тире, дегет, балык, сабын исе бергә буталган иде. Күрше тыкрыктан тигезсез таш юл буйлап дөбер-шатыр килеп узган арба тавышы ишетелә. Ул арбаның майламаган тәгәрмәчләре шыгырдавыннан колакны томалыйсы килә. Шулвакыт кемдер әче тавыш белән: «Суу са-там! Ка-ба-а-ан суы!» – дип сузып җибәрде. Аңарга карлыккан тавыш кушылды: «Әй, балалар, бер тиенгә сыер ала алмассыз, миннән кабартма алып ашагыз!»

Һәркайда көл өеме, чүлмәк ватыгы, чүпрәк-чапрак. Нижнийдагы кебек, монда да чүп-чарны юлга ташлыйлар икән.

Заставаны үткәч, – элек монда Әби патшаның, ягъни Екатерина Икенченең Казанга килүен хөрмәтләп, Триумфаль арка эшләнгән булган, әмма ул Пугачёв явы заманында янып киткән, – тарантас Триумфаль урамга килеп керде. Биек коймалар эченнән бәйдәге усал этләрнең һау-һаулап өргәне ишетелде, өйләрнең киң кәрнизләре, яшел һәм кызыл төскә буялган очлы түбәләре күренде. Капка төпләрендә шәһәр халкы кайнаша. Балалар һәрнәрсәне кызыксынып күзәтте. Әнә җитез приказчиклар амбар яки лабаз тирәсендә бозау башы кадәрле йозакларын биклиләр, ачкыч бәйләмнәре белән шалтыр-шолтыр киләләр; әнә симез купец хатыннары, такта кибетләреннән башларын чыгарып, әче тавыш белән нәрсәдер кычкыралар; әнә каракүл бүрек, билле бишмәт, читек-кәвеш кигән кәҗә сакаллы татарлар юл уртасында кызып-кызып сөйләшәләр. Әнә бик зур һәм бик матур чиркәү алдында сәләмә киемле, озын чәчле куркыныч хәерчеләр көйләп-көйләп язмышларын каргыйлар:

– Ипилек кенә… Алла ризалыгы өчен, ипилек кенә бирсәгез лә…

Кинәт урам чатыннан крестьян киеме кигән бер төркем кешеләр һәм аларны урап алган конвой килеп чыкты. Бунт күтәрүче ул крестьяннарны башта крепостька алып барачаклар, аннан этап белән зәһәр табигатьле Себергә озатачаклар икән.

Урам буйлап, бунтарьлар алдыннан, мичкәле арбасы яныннан су сатучы татар агае килә. Ул үзенең ябага атына чыбыркы белән дә селтәнә тора, ләкин аты ун-унбиш сажень гына юырткан булды да бөтенләй туктап калды.