Іван Лепешаў - Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў

Іерыхонская (ерыхонская) труба.

Злавіць двух зайцаў (зайцоў).

Каменьчык(-і) у агарод чый.

Танцаваць ад печы (ад печкі).

Вайна (бітва, змаганне) з ветракамі.

У круглых дужках падаюцца і трывальныя формы дзеяслоўных фразеалагізмаў, а таксама тыя нешматлікія формы зменлівага кампанента, у якіх здольны ўжывацца пэўны выраз:

Брацца (узяцца) у рожкі з кім.

Лавачка закрываецца (закрылася, закрыецца).

Як не свой (свая, сваё, свае).

Калі дзеяслоўнаму фразеалагізму ўласціва лексічная варыянтнасць, а яго граматычна галоўны кампанент можа ўжывацца ў незакончаным і закончаным трыванні, то ў загалоўку адна група формаў і варыянтаў аддзяляецца ад другой групы кропкай з коскай:

Выбываць (выбыць; выходзіць, выйсці) са строю.

Выводзіць (вывесці; спісваць, спісаць) у расход каго.

Даволі многія фразеалагізмы не могуць ужывацца без абавязковага аб’ектнага акружэння («справа»). Іх значэнне рэалізуецца толькі ў строга акрэсленай канструкцыі. Гэта абавязковая лексіка-граматычная сувязь «справа» падаецца ў загалоўку слоўнікавага артыкула:

Адальюцца слёзы каму чые.

Зуб за зуб зайшоў у каго, з кім.

Клюнуць на вудачку чыю, каго, чаго, якую.

Некаторыя фразеалагізмы маюць валентна абмежаванае значэнне. Яно выяўляецца толькі ў спалучэнні фразеалагізма са строга акрэсленымі словамі. Напрыклад, выраз куры не клююць (‘вельмі многа’) уступае ў кантакт толькі са словам грошай. Пры такіх фразеалагізмах у загалоўку прыводзіцца іх абавязковае слоўнае акружэнне. Словы-суправаджальнікі, без якіх той ці іншы выраз не можа рэалізавацца ў маўленні, падаюцца ў адных выпадках перад фразеалагізмам, у другіх — пасля яго:

Чакаць манны нябеснай.

Быць, заставацца і пад. за сямю пячаткамі.

Благім матам крычаць.

Да касцей прамокнуць, прамерзнуць.

Сустракаюцца фразеалагізмы з падвойнай абавязковай спалучальнасцю — «злева» і «справа»:

Станавіцца, стаць і пад. на роўную нагу з кім.

Як, што, чаго хоча (захоча) левая нага каго, чыя.

Факультатыўная частка фразеалагізма бярэцца ў ломаныя дужкі:

<���Адны> скура ды косці засталіся на кім, у каго, ад каго.

Вушы вянуць <���у каго, ад чаго>.

Ва ўсіх неабходных выпадках выкарыстоўваюцца адсылкі да алфавітнага месца, дзе этымалагізуецца пэўны фразеалагізм, якому ўласцівы варыянтнасць або пачатковы факультатыўны кампанент і інш.:

Бітва з ветракамі. Гл. вайна (бітва, змаганне) з ветракамі.

Пасля фразеалагізма, вынесенага ў загаловак, ідзе яго кваліфікацыя паводле паходжання. Як вядома, фразеалагізмы ў гэтых адносінах падзяляюцца на чатыры групы: 1) спрадвечна беларускія, 2) запазычаныя, 3) калькі, 4) паўкалькі. Сярод выразаў першай групы ў сваю чаргу вылучаюцца агульнаславянскія фразеалагізмы ( біць у вочы, закрываць вочы каму, пераліваць з пустога ў парожняе ), усходнеславянскія ( ламаць коп ’і з-за каго, за што, легчы касцьмі ), уласна беларускія ( газеты чытаць, голаму за пазуху, з ветру вяроўкі віць ).

У слоўніку пры кваліфікацыі спрадвечна беларускіх фразеалагізмаў, апрача тэрмінаў «агульнаславянскі», «усходнеславянскі», «уласна беларускі», даволі часта сустракаюцца і такія, як «агульны для ўсходнеславянскіх моў» ( ад дошкі да дошкі, белыя мухі, выбіваць клін клінам ), «агульны для беларускай і рускай моў» (абсевак у полі, вуха на вуха, на кудыкіну гару ), «агульны для беларускай і ўкраінскай моў» ( абы дзень да вечара, калі ласка, на ўсе застаўкі ), «агульны для беларускай і польскай моў» ( адправіцца да Абрама на піва, пры душы, як бабёр ), «агульны для беларускай, украінскай і польскай моў» ( грушы на вярбе, першы-лепшы, як свет светам ), «агульны для ўсходнеславянскіх і польскай моў» ( махнуць рукой на каго, на што, дах над галавой, кроў з малаком ), «агульны для ўсходнеславянскіх, польскай і чэшскай моў» ( мухі не пакрыўдзіць, сам не свой ). Зразумела, што гэта не зусім дакладная кваліфікацыя фразеалагізмаў: сярод іх могуць быць і ўласна беларускія, якія перайшлі ў іншыя мовы, і, наадварот, запазычаныя з рускай або ўкраінскай ці польскай моў. Дакладную характарыстыку ў генетычным плане гэтыя выразы, магчыма, атрымаюць толькі з шырокім вывучэннем славянскай фразеалогіі ў гістарычным плане, калі будуць складзены гістарычныя слоўнікі фразеалагізмаў славянскіх моў. На сённяшнім жа этапе развіцця гістарычнай фразеалогіі і фразеаграфіі выкарыстанне тэрмінаў тыпу «агульны для ўсходнеславянскіх моў» больш правамернае, чым неаргументаваная кваліфікацыя пэўнага выразу як «уласна беларускага» ці «ўласна рускага» і г. д. Паяснім гэта такім прыкладам.