Іван Лепешаў - Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў

Выраз з рамана К. Чорнага «Сястра» (1927), утвораны, відаць, на ўзор сэнсава тоеснага фразеалагізма ламаццаў адчыненыя дзверы — калькі з франц. м. (ш.) — і ўжыты ў такім урыўку: «— А ты сам падумай, што гэта значыць. — Нашто думаць. Тут няма чаго і думаць — нашто адмыкаць адамкнёныя дзверы…».

<���Адна> скура ды косці. Калька з лац. м. (реllіs tоtus еst). Вельмі худы, змарнелы. «Андрэй здорава падупаў, адна скура ды косці, — адзначыў сабе Лукаш. — Цяжка яму на гэтай нішчымніцы. Голас ледзь адцягвае» (М. Лобан. Шэметы).

Фразеалагізм з аналагічнай вобразнасцю, значэннем і граматычнай структурай ёсць у вельмі многіх мовах (славянскіх, франц., англ., ням., італ., румынскай, малдоўскай, нарвежскай, венгерскай і інш.). Відаць, ён пранік у гэтыя мовы як калька з камедыі «Гаршчок» рымскага камедыёграфа Плаўта (III–II ст. да н. э.).

<���Адна> шайка-лейка. Запазыч. з руск. м. Група людзей, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі ці паводзінамі, учынкамі. — Ты скажы, дзе хаваецца твой Рыгор?.. — Я за Рыгорам не хаджу: дзе ён — я не ведаю. — Брэшаш! Вы адна шайка-лейка, — і бандыт перацягнуў Таццяну тоўстым гарапнікам (Я. Нёманскі. Маці).

Кампанент шайка тут сэнсаўтваральны, ён суадносіцца з абодвума значэннямі слова шайка — ‘банда’ і ‘хеўра’, дарэчы, запазычанага з латышскай м.: saika — ‘шмат народу’. У руск. м. ёсць два амонімы: шайка 1 — ‘банда’, шайка 2 —‘ражка, пасудзіна для вады’ Фразеалагізм утвораны каламбурным шляхам, аб’яднаннем слова шайка 1 (‘банда, хеўра’) са словам лейка (‘чарпак для вады’), якое належыць да той жа семантычнай групы, што і слова шайка 2 (‘пасудзіна для вады’).

Адным махам семярых забіяхам. Паўкалька з руск. м. (одним (единым) махом семерых убивахом). Меркаваць пра каго- ці што-н. зусім аднолькава, не ўлічваючы індывідуальных асаблівасцей. Нельга на адзін аршын мераць — «адным махам семярых забіяхам», — і ўсіх рэдактараў, якіяў большасці таксама пісьменнікі, ды і ўсіх пісьменнікаў… (Б. Сачанка. Ведаць мінулае, заглядваць у будучыню).

Лічаць, што выраз склаўся пад уплывам спалучэння адным ударам семярых з казкі братоў Грым «Храбры кравец» (1814), дзе кравец адным махам забівае сем мух. Магчыма, выраз узнік у асяроддзі семінарыстаў, якія для рыфмоўкі скарысталі старажытную форму 1-й асобы мн. л. забіяхам (мы забіваем). Выраз фіксуецца ў беларускіх крыніцах, праўда, у крыху іншай форме: адным махам сем сот душ забіяхам (І. Насовіч); адным махам сто забівахам (М. Федароўскі); адным махам сем мух забіяхам (Ф. Янкоўскі).

Адным мірам мазаны. Агульны для ўсходнесл. м. Вельмі падобныя адзін на аднаго ў якіх-н. адносінах, з аднолькавымі недахопамі. — Адным мірам мазаны, — нібы ўгадаўшы Петрусёвы думкі, заўважыла бабка Саклюта, — што гультай, што лодар, тое самае і прагульшчык (А. Кулакоўскі. Першы малюнак).

У складзе фразеалагізма ёсць цяпер ужо забытае царкоўнае слова міра , якое абазначала духмяны алей для хрысціянскага абраду памазання. У час хрышчэння, перад смерцю, пры каранацыі цароў і ў некаторых іншых выпадках рабілі крыжападобнае мазанне мірам.

<���Адны> скура ды косці засталіся на кім, у каго, ад каго. Агульны для ўсходнесл. м. Хто-н. вельмі схуднеў. Ніхто не пазнаваў яго — скура ды косці засталіся на хлопцы (В. Праскураў. Зялёная рапсодыя).

Склаўся ў выніку пашырэння кампанентнага складу фразеалагізма <���адна> скура ды косці ( Гл. ), атрымаўшы структуру двухсастаўнага сказа, іншую спалучальнасць са словамі кантэксту і адпаведна іншы сэнс.

Ад печы (ад печкі). Агульны для ўсходнесл. м. 3 самага простага, з самага пачатку (пачынаць рабіць што-н.). [Навіцкі:] Дзяніс Іванавіч, давайце не будзем забягаць наперад, а пачнём, як кажуць, ад печы. [Размысловіч: ] Разумею, Георгій Максімавіч… Можна і ад печы, так сказаць (А. Петрашкевіч. Трывога).

Утвораны на аснове фразеалагізма танцаваць ад печы (ад печкі) ( Гл. ) у выніку ўсячэння дзеяслоўнага кампанента. Адарваўшыся ад кампанента танцавацьу выраз стаў спалучацца з іншымі дзеясловамі поўнага лексічнага значэння (найчасцей з дзеясловам пачынаць).

Адплаціць той жа манетай каму. Гл. плаціць (адплаціць) той жа манетай каму.

Адправіцца (пайсці, паехаць) да Абрама на піва. Агульны для бел. і польск. (роjесhаć dо Аbrаhата nа ріwо) м. Памерці. — Лёгка, Сцяпанавіч, выдумляць, калі я цудам не адправіўся да Абрама на піва. — Шчыгол пахмурна звёў бровы (А. Масарэнка. Баргузікскае лета).