Іван Лепешаў - Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў

Узнік па мадэлі з ужо існуючым, сэнсава тоесным фразеалагізмам адправіцца на той свет. Абрам — біблейскі персанаж, якога пасля яго смерці Бог за пакорлівасць і адданасць узяў у нябеснае царства. Адправіцца да Абрама — першапачаткова ‘адправіцца на той свет, туды, дзе знаходзіцца Абрам’. А на піва — дасціпны жартоўны дадатак, які (паводле М. А. Даніловіча) каламбурна накладвае на імя біблейскага персанажа іншае, тоеснае, пашыранае ў мінулыя стагоддзі сярод яурэйскага насельніцтва Польшчы і Беларусі імя Абрам (як гаспадар карчмы, куды заходзілі і «на піва»).

Адпраўляць (адправіць) у Магілёўскую губерню каго. Агульны для бел. і руск м. Забіваць, знішчаць. Невядома, што чакае наперадзе. Можа, шампалоў усыплюць, а могуць і расстраляць. Завядуць у цёмны двор, паставяць да сцяны і адправяць у Магілёўскую губерню (Л. Дайнека. Запомні сябе маладым).

Утварыўся пад уплывам і на ўзор фразеалагізма адправіць на той свет (каго). Спалучэнне ў Магілёўскую губерню — каламбурнага характару: тут прыметнікавы кампанент выклікае асацыяцыю са словам магіла (‘смерць, пагібель’). Выраз мог узнікнуць пасля 1772 г., калі паводле ўказа Кацярыны II на ўсходнебеларускіх землях, далучаных да Расіі, была ўтворана Магілёўская губерня.

Адпраўляць (адправіць) у штаб Духоніна каго. Устар. Запазыч. з руск. м. Расстрэльваць. [Следчы: ] Раскажыце, хто вас зацягнуў у гэтае балота? За гэта сурова караць вас не будуць, дадуць гады тры, і ўсё. А інакш вас могуць у штаб Духоніна адправіць. Зразумелі? (П. Пруднікаў. Яжовыя рукавіцы).

Генерал Духонін узначальваў у 1917 г. Вярхоўнае Галоўнакамандаванне рускай арміі і 20 лістапада 1917 г. на магілёўскім вакзале стаў адной з першых ахвяраў бальшавіцкага тэрору. Выраз склаўся ў сувязі з гэтай падзеяй і быў асабліва хадавым у гады грамадзянскай вайны і пасля. Жахлівае забойства Духоніна паказана ў рамане М. Зарэцкага «Сцежкі-дарожкі».

Адпускаць (адпусціць) гайкі. Уласна бел. Паслабляць патрабаванні, рабіць іх менш строгімі. — Горай, думаеш, не будзе? — Горай быць не можа, — сказаў граф. — Хаця б таму, што кожнае новае цараванне спачатку на некалькі год адпускае гайкі, зарабляе сабе добрае імя (У. Караткевіч. Каласы пад сярпом тваім).

Антанімічнае ўтварэнне на аснове фразеалагізма закручваць гайкі каму ( Гл. ).

Адпусціць лейцы. Гл. папускаць (папусціць; адпускаць, адпусціць) лейцы.

Адрабляць шарварку. Гл. шарварку адрабляць.

Ад рукі пісаць, маляваць і пад. Агульны для ўсходнесл. і польск. (оd ręкі) м. Ручным спосабам. Перад адыходам напісалі ад рукі ўсім салдатам ліст, у якім тлумачылі, чаму пакідаюць фронт, і звалі другіх зрабіць гэтаксама (П. Галавач. Дзве сцежкі).

Лічаць, што выраз стаў ужывацца пасля таго, як быў вынайдзены друкарскі станок і пачалося кнігадрукаванне. Перш чым што-небудзь надрукаваць, пісалася ад рукі.

Адрэзаная луста (скібка, кавалак). Агульны для ўсходнесл. м. ( руск. отрезанный ломоть, укр. відрізана скиба). Абазначае ‘чалавек, аддзелены ад сям’і’ і ‘чалавек, які парваў сувязь з чымсьці прывычным’. У Кліма Пятручыка шасцёра дзяцей. Трое старэйшых — Іван, Алена і Каця — ад першае жонкі. Гэта ўжо адрэзаныя скібкі: у кожнага свая сям'я, свой клопат, па іх галава не баліць (П. Місько. Ціхае лета). Для яе не дачка — сыны аказаліся адрэзанымі кавалкамі (І. Шамякін. Гандлярка і паэт).

Выток фразеалагізма — прыказка Адрэзанае лусты не прылепіш, якая першапачаткова ўжывалася, калі гаворка ішла пра аддадзеную замуж дачку.

Адстаўной казы барабаншчык. Запазыч. з руск. м. Чалавек, з якім не лічацца, які займае невысокае становішча. Што і казаць, сын — маладзец, а сам ён, Паўлюк Лапатка? Хто ён такі? Аніхто. Прышый кабыле хвост. Адстаўной казы барабаншчык… Саўгасны пенсіянер (М. Гіль. Пяць нарзанных ваннаў).

У аснове фразеалагізма ляжыць даўнейшы звычай. У кірмашовыя дні выводзілі напаказ «вучонага» мядзведзя, а таксама прыбранага «пад казу» хлопчыка-танцора. Іх суправаджаў барабаншчык, звычайна адстаўны салдат, які барабанным боем заклікаў гледачоў і прыцягваў іх увагу да асноўных «акцёраў»: мядзведзя і «казы». Роля барабаншчыка ў гэтай працэсіі была самая сціплая і незайздросная. У руск. м. выраз склаўся на ўзор спалучэнняў тыпу отставной гвардии поручик , таму першы кампанент фразеалагізма дапасуецца не да другога, а да трэцяга ( отставной барабанщик ). У беларускую ж мову выраз перайшоў механічна і стаў ужывацца без уліку яго сапраўднага этымалагічнага вобраза ( адстаўной казы барабаншчык замест адстаўны казы барабаншчык ).