Мухаммад Самандаров - Архитектуравий лойиҳалашнинг ижтимоий асослари

Aрхитектура ва шаҳарсозлик объектлари – бинолар ва иншоотлар, шаҳар ва аҳоли пунктлари улардаги турли хил ҳаётий жараёнларни амалга ошириш учун мўлжалланган моддий тузилмалардир. Улар бу жараёнларнинг самарадорлигидан мақсадларини англайдилар. Бу меъморий ва шаҳарсозлик фаолиятининг ижтимоий аҳамиятини аниқлайди, бу ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча жиҳатлари ва таркибий қисмларига таъсир қилади. Aтроф -муҳитни шакллантириш ижтимоий жараёнлар, архитектура ва шаҳарсозлик бу ижтимоий бошқарувнинг муҳим бўлими – унинг фазовий ташкил этиш нуқтаи назаридан жамиятга мақсадли таъсири. Бу таъсир ижтимоий жараёнларни ҳудудий-фазовий ташкил этишнинг барча даражаларида амалга оширилади: турар-жой камералари ва ишлаб чиқариш биноларидан тортиб, минтақавий ва миллий миқёсдаги улкан ҳудудий-шаҳар тизимларига қадар. Ижтимоий ҳаёт соҳалари: ишлаб чиқариш ва истеъмол, алмашинув ва тарқатиш.

Шу билан бирга, биз мақсадли тартибга солиш ва ҳудудлар ҳақида гапираяпмиз – бу жамоат функцияларининг турлича бўлинишининг ўсиши, ҳудудий ўзаро боғлиқликларнинг ўрнатилиши, бино мажмуаларида турли мақсадли жойлар ва ҳудудларнинг ўзаро жойлашиши ҳисоб -китоб тизими. Aрхитектура ва шаҳарсозлик ҳаёт жараёнларини ва тегишли дизайн дастурларини буюртма қилиш маконининг мақсадларини белгилаб, бу жараёнларни ташкил этиш, уларнинг техник жиҳозланиши ва ресурслар билан таъминлашнинг умумий эҳтиёжларини акс эттиради.

Шу билан бирга, дизайн дастурлари жамиятнинг дунёқараши ва қадриятлар йўналишини, ижтимоий ва психологик меъёрларни, турли аҳоли гуруҳлари ва шахсларнинг муносабатларини, уларнинг шаҳар муҳитидаги ҳатти -ҳаракатларини акс эттиради. Ҳамма меъморий ечимларни қабул қилиш учун кўп томонлама кенг қамровли асослаш зарурлигини аниқлайди. Шу билан бирга, бу меъморчилик ва шаҳарсозлик тарихи халқларнинг моддий ва маънавий маданияти тажрибасининг акси эканлигини, уларнинг биргаликдаги ривожланиш тарихини акс эттиришини аниқлайди.

Жамоат эҳтиёжларини қондириш ҳам, бинолар ва иншоотлар, шаҳар атрофи, жойлашишнинг фазовий шакллари бу эҳтиёжларни амалга ошириш учун моддий асос яратади, ўз навбатида уларни амалга ошириш услубига таъсир қилади. Ва бу маънода биз архитектуранинг ижтимоий бошқарув омили сифатида ижтимоий роли ҳақида гапираяпмиз. Меъмор томонидан яратилган таъсир ҳар хил йўллар билан амалга оширилади. Космоснинг (фазонинг) ўзига хос шакллари ва параметрлари, унинг муҳандислик таъминоти, ҳудуднинг ресурс салоҳияти бинолар ва шаҳарсозлик объектларининг функционал имкониятларига таъсир қилади: улар амалга ошириш мумкин бўлган фаолият турларини, ердан фойдаланишнинг оқилона тузилмаларини, интенсивлик чегараларини аниқлайди.

Ривожланишнинг муайян эҳтиёжларни қондириш учун мўлжалланган архитектура ва шаҳарсозлик объектлари бутун ҳаёти давомида фазовий ташкил этиш ва функционал жараёнларни тартибга солиш ролини сақлаб қолади ва уларнинг самарадорлигига таъсир қилади. Шундай қилиб, мавжуд шаҳар кўчалари тармоғи вақт ўтиши билан ривожланаётган транспорт тизимига таъсир қилади. Бироқ, иккинчисининг ривожланиши ва мавжуд режалаштириш самарадорлигининг йўқолиши кўча тармоғини реконструкция қилишни талаб қилиши мумкин. Кўп қаватли бинолар, йўллар, кўприклар, мавжуд шаҳар тузилмалари шаҳарлар ва аҳоли пунктлари тизимининг янада ривожланишига таъсир қилади. Aрхитектура ва шаҳарсозликнинг ўзига хос ижтимоий дастури билан бир қаторда, тош ва бетонда амалга оширилган ўтган ижтимоий дастурлар янги даҳоларни қабул қилишга таъсир қилади.

Биз бу ҳолатда «бошланғич вазият» нинг таъсири, шаҳар меросхўрлиги ҳақида гаплашамиз. Бироқ, бу ерда ўтмишдаги замонавий қарорларнинг ижтимоий ҳолатини кўриш керак. Бинолар ва шаҳарлар архитектураси нафақат амалий ҳаётий функцияларни амалга ошириш учун асос бўлади, балки маънавий фаолият, дунёқарашнинг шаклланиши, яшаш жойи, иши, таътили ёки шахсини аниқлаш шартлари бегоналаштириш меъморчиликнинг инсонга таъсирининг бу томони мафкуравий ва психологик таъсирнинг муҳим бўлими, ижтимоий фаол ижодий шахсни тарбиялашдир.

Яшаш муҳитини яратиш орқали, инсон табиий кўпайиш жараёнларини тобора бузиб, ҳудуднинг табиий ресурсларини ўзлаштиради. Экологик вазиятнинг ўзгариши – шаҳарсозликнинг ижтимоий воқеликка таъсирининг бир жиҳати (одатда салбий). Шунга кўра, табиий муҳитни муҳофаза қилиш ва кўпайтириш бўйича шаҳарсозлик чора -тадбирлари жуда муҳим ва ижтимоий аҳамиятга эга. Aрхитектура ва шаҳарсозлик дизайнининг ижтимоий жараёнларга таъсирининг муҳим жиҳати унинг қурилиш ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва режалаштиришдаги роли билан белгиланади.