Ибадулла Байджанов - МУЛОҲАЗА - шаҳар назарияси. Ўқув қўлланма

Фива

Фива – Қадимги Миср пойтахтларидан бири – Юқори Мисрнинг IV ном (Уасет) пойтахтининг юнонча номи. Шаҳар Ўрта денгиздан 700 км жанубда, Нилнинг икки қирғоғида жойлашган эди.

Фива пойтахтга айланганда, пирамидалар ўрнига Маъбад мажмуалари қурилган. Месопотамия инсоният тарихидаги биринчи шаҳарлар Месопотамиянинг жанубий қисмида, Дажла ва Фуротнинг қуйи оқими водийларида вужудга келган.

Ур шаҳри

Ур – қадимги жанубий Месопотамиянинг энг қадимги Шумер шаҳар-давлатларидан бири, милоддан аввалги 6-минг йилликдан бери мавжуд бўлган, милоддан аввалги IV асргача Ур Бобилнинг жанубида, ҳозирги Ироқдаги Телл ал-Муқаярнинг жанубида, Носирия яқинида, Фурот дарёсининг ғарбий қирғоғининг пастки қисмида замонавий арабча «Тел ал-Мукаяр» номига эга бўлган ҳудудда жойлашган. Шаҳар Эски Aҳдда Иброҳимнинг туғилган жойи бўлган «Халдей ураси» деб номланган.

Шумер шаҳарларининг ўзига хос хусусияти режанинг юмалоқ шакли эди. Ур,, Лагаш», Упи шаҳарлари шакли эллипсга яқин. Самал шаҳри, Телл эл-Обеиде ибодатхонасининг деворлари режада аниқ доирага эга. Қадимги эпикда қаҳрамон Гилгемеш (милоддан аввалги III минг йиллик) ҳақида эслатиб ўтилган, Урук шаҳри худолар томонидан қурилган шаҳарлардан бири сифатида шакли юмалоқ эди. Девор билан ўралган шаҳарда сарой, бозор, боғ турар жой бинолари, яйлов (яйлов), йўллар бўлган. Яъни, юмалоқ шакл

Ушбу даврнинг иккинчи кенг тарқалган шаҳар тури эди тўртбурчаклар ёки тўртбурчаклар шаклида режага эга қишлоқлар ва шаҳарлар – Кахун,

Кахун

Aхетатон (Телл-Aмарна)

Ел-Каб, Aхетатон (Телл-Aмарна), Бобил ва бошқалар. Шаҳарсозлик тарихи шундан далолат берадики, режанинг бу шакли милоддан аввалги III минг йилликдан бошлаб содир бўлган.

Шу билан бирга, қадимги Миср шаҳарлари жойлашган жойда олиб борилган археологик қазишмалар шуни кўрсатадики, шаҳарнинг тўртбурчаклар шакли кўпинча овал ёки тартибсиз (Мисрдаги Ел-Каб қалъа шаҳри ёки Бобилдан олдинги «ботқоқ маданияти» нинг дастлабки жойлашуви)

ХV асрнинг Aхетатон (шарқий чораги). Милоддан аввалги. Б. Бобил (Худо дарвозалари) В. Aхетатон чизиқли қисми

Aхетатон (Миср) шаҳри йўл бўйида жойлашган бўлиб, унинг биринчи қисми режанинг «табиий» чизиқли шаклига эга, йўл бўйлаб чўзилган, иккинчиси, шарқий, квадрат бўлиб, пиёдалар йўлларининг мунтазам тармоғига эга ва одатда турар-жой камералари. Табиийки, бундай ташкилот қурилишни мақсадли режалаштириш ва қадимий шаҳарсозларнинг маълум қоидалар тўпламига эга эканлиги ҳақида гапиради.

Кахун шаҳри мисоли шундан далолат беради. Милоддан аввалги II минг йилликда Фаюм воҳасида (Миср) қурилиш ишлари учун штаб-квартираси сифатида қурилган, Кахун шаҳри 260 х 380 м узунликдаги тўртбурчаклар контурга эга бўлиб, қатъий равишда асосий нуқталарга йўналтирилган эди.

Шаҳар иккита асосий кўчага эга эди – кенглик, бу шаҳарнинг асосий эшикларини фиръавн саройи ва меридиан билан боғлаб турарди. Иккиламчи кўчалар энг қадимги тўртбурчаклар тизимни ташкил этади.

Месопотамияда (19-аср охири – 20-аср бошларида) Фисчер ва Унгер томонидан олиб борилган археологик қазишмалар қадимги подшоликларда шаҳарсозлик бошқарувининг юқори савиясини кўрсатди. Ниппур (милоддан аввалги 12-аср) қазишмаларида топилган гил лавҳалар шаҳарнинг мавжуд бўлган турли даврларида тузилган, қазиш ишлари режага киритилган ўзгаришлар ҳақиқатни акс эттирганлигини тасдиқлади.

Бошқача айтганда, уч минг йил олдин ушбу шаҳарнинг навбатчилик режаси бажарилган. Бу ҳақиқат яна бир бор қўллаб-қувватланди шаҳарларнинг шаклланиши, уларнинг жойлашуви тасодифий бўлмаган деган позицияни тасдиқлайди.

Шунга ўхшаш жараёнлар материкнинг бошқа қисмида – Марказий ва Шарқий Осиёда кузатилган. ХIХ – ХХ аср бошлари қадимги Ҳинд ва эрта Xитой маданияти соҳасида кашфиётлар билан ажралиб турарди. Ушбу мамлакатларда кенг тарқалган фалсафий трактатлар орасида ҳиндларнинг «Манасара» рисоласи ва «Као Гонг Цу» (Хитой) рисоласи топилган. Ушбу фалсафий рисолаларнинг хусусиятларидан бири шундаки, улар шаҳарларни қуриш қоидаларини тавсифлаган.